ESKİ VE ORTA TÜRKÇE İLE İLGİLİ ETİMOLOJİ
ÇALIŞMALARI ÜZERİNE BİR BİBLİYOGRAFYA
DENEMESİ

Dr. Ertan BESLݹ

Türk Dünyası Araştırmaları

Sayı: 188

Ekim 2010

Öz

Bu bibliyografya denemesinde “Eski ve Orta Türkçe ile ilgili Etimoloji
Çalışmaları’ üzerine Türkiye’de ve yurt dışında yapılmış olan kitap, söz¬
lük, makale ve derleme gibi konu ile doğrudan ilintili çalışmalara yer ve¬
rilmiştir. Bibliyografyada yer verilen çalışmalar yazarlarının soyadlarına
göre alfabetik olarak sıralanmıştır.

Anahtar kelimeler: Eski ve Orta Türkçe, Etimoloji, Bibliyografya.

Abstract

A Bibliographic Essay Related To The Etymological Works Of
Old And Medieval Turkish

In this bibliography there is a list of studies such as books, dictionari¬
es, articles and compilations about “The Etymology of Old and Medieval
Turkish Language’ prepared in Turkey or abroad. The items are listed ac¬
cording to the names of writers in the bibliography.

Key words: Old And Medieval Turkish Language, Etymology, Bibliography.

Sovyetler Birliği’nin yıkılması ile bazı Türk toplulukları kendi devletle¬
rini kurmuştur. Tarihî ve kültürel bağları sebebi ile Orta Asya’ya büyük
ilgi duyan Türkiye, bu genç Türk Cumhuriyetleri ile sosyal, ekonomik,
siyasî, bilimsel ve kültürel ilişkiler kurmuştur; söz konusu ilişkiler bu
gün de gelişmektedir. Bu yüzden Türk Dünyası’nın ortak değerleri ve ta¬
şıdığı kıymet her geçen gün daha fazla ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda

“Eski ve Orta Türkçe ile ilgili Etimoloji Çalışmaları” edebiyat, folklor, tarih
ve Türk Dili bakımından çok önemlidir.

Etimoloji dil biliminin en önemli çalışma alanlarından biridir. Eski ve
Orta Türkçe ile ilgili etimoloji çalışmaları ise uzun zamandır devam edi¬
yor. Özellikle 19., 20. ve 21. yüzyıllarda yurt dışında Eski ve Orta Türk¬
çe’nin, yurt içinde ise Türkiye Türkçesi ve civarında kullanılan kelimele¬
rin etimolojik sözlükleri yayımlanmıştır. Türkçenin etimolojisi ile ilgili
yurt dışında yayımlanan eserler çoğunlukla Rusça, Almanca, Fransızca,
Macarca ve İngilizcedir. Yabancı dilde yayımlanan bu eserleri iyi değer¬
lendirebilmek için birden fazla dil bilmek gereklidir.

8. - 13. yüzyıllar arası yazılan Türkçe metinlerin malzemesine daya¬
nan Eski ve Orta Türkçe üzerine yapılan etimoloji çalışmaları ve söz ko¬
nusu saha araştırmalarına kaynak olabilecek eserler aşağıdaki bibliyog¬
rafyada gösterilmeye çalışılmıştır. Bibliyografyada Türkiye Türkçesi ve ci¬
varının yanı sıra Rusça, Almanca, İngilizce, Fransızca ve Macarca eser
adları da yer almaktadır.

Bibliyografya

1-    Akalın, M., Tarihî Türk Şiveleri, Ankara 1979, Atatürk Üniversitesi
Yayınları.

2-    Arat, Reşit R., Kutadgu Bilig (İndeks), İstanbul 1979, Türk Kültü¬
rünü Araştırma Yayınları Enstitüsü, C. III.

3-    Arat, Reşit R., Eski Türk Şiiri, Ankara 1991, Türk Tarih Kurumu
Basımevi.

4-    Arat, Reşit R., Kutadgu Bilig (Metin), Ankara 2007, TDK Yayınları,
C. I.

5-    Bang, W., “Über die Türkischen Namen einiger Grosskatzen”, 1917,
KSz, Vol. 17, s. 112-146.

6-    Bang, W., von Gabain, A., Türkische Turfan Texte, 1929, SPAW, C. I.

7-    Bang, W., von Gabain, A., Türkische Turfan Texte, 1929, SPAW, C.

II.

8-    Bang, W., von Gabain, A., Türkische Turfan Texte, 1930, SPAW, C.

III.

9-    Baskakov, N.A., Dialekt Kumandintsev: Grammatiçeskiy Oçerk,
Tekstı, Perevodı i Slovar’, Moskva 1972, Nauka.

10-    Baskakov, N.A., Dialekt Lebedinskih Tatar-Çalkantsev (Kuukiji):
Grammatiçeskiy Oçerk Tekstı, Perevodı i Slovar’, Moskva 1975, Nauka.

11-    Baskakov, N.A., Altayskaya Sem’ya Yazıkov i Eyo İzuçeniye,
Moskva 1981, Nauka.

12-    Baskakov, N.A., Tyurkskaya Leksika v “Slove o Polku İgoreve”,
Moskva 1985, Nauka.

13-    Brockelmann, C., Osttürkische Grammatik der İslamischen, Lit-
teratursprachen Mittelasiens, Leiden 1954, Müstakil.

14-    Caferoğlu, A., Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul 1968, TDK
Yayınları.

15-    Choi, Han-Woo, Türkçe, Korece, Moğolca ve Mançu-Tunguzcanın
Karşılaştırmalı Ses ve Biçim Bilgisi, Ankara 2010, TDK.

16-    Clauson, G., Turkish and Mongolian Studies, London 1962, Royal
Asiatic Society Prize Publication Fund, Vol. XX.

17-    Clauson, G., An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century
Turkish, Oxford 1972, The Clarendon Press.

18-    Devellioğlu, F., Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugat, 21. bs., An¬
kara 2004, Aydın Kitabevi.

19-    Dilaçar, A., Kutadgu Bilig İncelemesi, Ankara 1995, Türk Dil Ku¬
rumu Yayınları.

20-    Dilçin, C., Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara 1983, Türk Dil Kurumu
Yayınları.

21-    Doerfer, G., Turkische und Mongolische Elemente im Neupersis¬
chen, Wiesbaden 1963, CAJ, C. I.

22-    Doerfer, G., Turkische und Mongolische Elemente im Neupersis¬
chen, Wiesbaden 1965, CAJ, C. II.

23-    Doerfer, G., Turkische und Mongolische Elemente im Neupersis¬
chen., Wiesbaden 1967, CAJ, C. III.

24-    Doerfer, G., Tezcan, S., Wörterbuch des Chaladsch (Dialekt von
Charrab), Budapest 1980, Müstakil.

25-    Edgerton, F., Buddhist Hybrid Sanskrit Grammar and Dictionary,
New Delhi 2004, Munshiram Manoharlal Publishers, reprint XXVIII, Vol:
1-2.

26-    Egorov, V.G., Etimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka, Çebok-
sarı 1964, Çuvaşskoe Knijnoe İzdatel’stvo.

27-    Ercilasun, A.B. v.d., Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Anka¬
ra 1992, Kültür Bakanlığı Yayınları.

28-    Eren, H., Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1999, Bizim Bü¬
ro Basım Evi.

29-    Ergin, M., Dede Korkut Kitabı, Ankara 2009, TDK, C. I (7. Tıpkıba¬
sım).

30-    Ergin, M., Dede Korkut Kitabı, (İndeks-Gramer), Ankara 2009,
TDK, C. II. (Tıpkıbasım).

31-    Gamkrelidze T.V., İvanov, V.V., İndoyevrapeyskiy Yazık i İn-
doyevrapetsı: Rekonstruktsiya i İstorika-tipologiçeskiy Analiz Prayazı-
ka i Protokul’turı, Tbilisi 1984, İzdatel’stvo Tbilisskogo Universiteta,
C. I-II.

32-    Goçiyayeva, S.A., Süyünçev, H.İ., Karaçayevo-Balkarsko-Russkiy
Slovar’, Moskva 1989, Russkiy Yazık.

33-    Gortsevskaya V.A., v.d., Sravnitel’nıy Slovar’ Tunguso-Man’çjur-
skih Yazıkov, Lenindrad 1975, Nauka, C. I.

34-    Gortsevskaya V.A., v.d., Sravnitel’nıy Slovar’ Tunguso-Man’çjur-
skih Yazıkov, Lenindrad 1977, Nauka, C. II.

35-    Gülensoy, T., Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bil¬
gisi Sözlüğü, Ankara 2007, TDK.

36-    Haenisch, E., Worterbuch zu Manghol un Niuça Tobçaan, Geheime
Geschichte der Mongolen, Leipzig 1939.

37-    Haltod, M., The Mongol-English Practical Dictionary, Chicago
1949-1953, Evangelican Alliance Mission.

38-    Hatipoğlu, V., “Türkçedeki Eklerin Kökeni”, Türk Dili Araştırmaları
Yıllığı, 1972, s. 267-273.

39-    Hatipoğlu, V., Türkçedeki Eklerin Kökeni, Ankara 1981, TDK.

40-    İlliç-Svitiç, V.M., Altayskiye Dental’nıye: t, d, z, VYa 1963.

41-    İlliç-Svitiç, V.M., Sravnitel’nıy Slovar’ (b-k)’, Moskva 1971, Akade-
miya Nauk, C. I.

42-    İlliç-Svitiç, V.M., Sravnitel’nıy Slovar’ (l-z)’, Moskva 1976, Akade-
miya Nauk, C. II.

43-    İlliç-Svitiç, V.M., Sravnitel’nıy Slovar’ (r-q)’, Moskva 1984, Akade-
miya Nauk, C. III.

44-    İvanov, V.V., “Nazvaniya Metallov”, 1976, İstoriko-Filologiçeskiy
Jurnal, No: 4, s. 75.

45-    Janukazov, T., Kazak Tilinin Sözdigi, Almatı 1999, Day Press.

46-    Joki W., Wörterverzeichnis der Kyzyl-Sprache, Helsinki 1953, Hel¬
sinki Publication.

47-    Kakuk. S., Sur le Phonetique de la Langue Salar, Budapest 1962,
AO, T. XV, Fasc. 1-3.

48-    Kâşgarlı, M., Divanü Lûgat-it-Türk, Ankara 2006, TDK, C. I-II-III-

IV.

49-    Kononov, A.N., Grammatika Tyuretskogo Literaturnogo Yazıka,
Moskva-Leningrad 1956, İzdatelstvo AN.

50-    Kononov, A.N., Grammatika Tyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov
VII-IX. vv., Leningrad 1980, Nauka.

51-    Kowalewski, J.E., Dictionnaire Mongol-Russe-Français, Kazan
1844-1849, Paragon Book Reprint Corporation, Fac. I-III.

52-    Kök, A., Hakaniye Türkçesi Kur’an Çevirileri Üzerine Bir Karşı¬
laştırma Denemesi, TDAV, İstanbul (2007/171) Kasım-Aralık, s. 107¬
120.

53-    Lessing, F.D., Moğolca-Türkçe Sözlük, Çev. Günay Karaağaç, An¬
kara 2003, TDK.

54-    Levitskaya, L.S., İstoriçeskaya Morfologiya Çuvaşskogo Yazıka,
Moskva 1976, Nauka.

55-    Ligeti, L., Regib Török jövevânyaszavaink Magyarâzatâhoz, 1933,
MNy.

56-    Ligeti, L., Notes sur le Vocabulaire Mongol d’Istanboul, 1963.

57- Ligeti, L., Un Vocabulaire Sino-Ouigour des Ming, “Les Kao-tch’ang-
kouan yi-chou” du Bureau des Traducteurs, Budapest İ966, Acta Orien-
talia Academiae Scientiarum Hungaricae.

SS- Malov, S.E., Yeniseyskaya Pismennost’ Tyurkov. Tekstı i Perevodı,
Moskva-Leningrad İ952, İzdatelstvo AN.

59-    Meliooranskiy, P.M., Arab-Filolog o Turetskom Yazıke, İ900, SPb.

60-    Mudrak, O.A., Îstoriçeskiye Sootvetstviya Çuvaşskih i Tyurskih
Glasnıh: Opıt Rekonstruksii i ÎnterpretatsiiMoskva İ993, Ran.

6İ- Musayev, K.M., Leksika Tyurkskih Yazıkov v Sravnitel’nom Osve-
şenii (Zapadno Kıpçakskaya Gruppa), Moskva İ9SS, Nauka.

62-    Nadelyayev, V.M., v.d., Drevnetyurskiy Slovar’, Leningrad İ969,
Nauka.

63-    Novikova, K.A., “Nazvaniya jivotnıh v Tunguso-Man’çjurskih Yazı-
kah”, Altayskiye Etimologiyi, Leningrad İ9S4, s. İS9-2İS.

64-    Ojegov, S.İ., Şvedova, N., Tolkovıy Slovar’ Russkogo Yazıka, Mosk¬
va İ992, Akademiya Nauk.

65-    Poppe, N.N., Mongol’ckiy Slovar’ Mukkadimat al-adab, Moskva-Le-
ningrad İ93S, Trudı İn-ta Vostokovedeniya, C. I. II.

66-    Radloff, W., Codex Comanicus, St. Petersbourg İSS7, Commision-
naires de l’Académie Impériale des sciences.

67-    Ramstedt, G.J., Kalmückisches Wörterbuch, Helsinki İ935, Suo-
malais-Ugrilainen Seura.

6S- Räsänen, M., Materialien zur Lautgeschichte der Türkischen Sprac¬
hen, Helsinki İ949, Studio Oriantele.

69-    Räsänen, M., Versuch eines Etymology schien Wörterbuch der
Türksprachen, Helsinki İ969, Suomalais-Ugrilainen.

70-    Rassadin, V.İ., Mongolo-Buryatskie Zaimstvovaniya v Sibirskih
Tyurskih Yazıkah, Moskva İ9S0, Nauka.

7İ- Sevortyan, A.V., Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov, Obşet-
yurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovı na Glasnıye, Moskva İ974-İ9S0, Nau-
ka, C. I-III.

72-    Sevortyan, A.V., Levitskaya, L.S., Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurk¬
skih Yazıkov, Obşetyurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovı na Bukvı “j”, “y”,
Moskva İ9S9, Akademiya Nauk.

73-    Smedt, A. de, Mostaet A., Le Dialect Mongour Parle par les Mon¬
gols du Kansou Occidental: actionnaire Mongour-Français, Pei-ping İ933,
Imprimerie de l’Université Catholique, C. III.

74-    Starostin, S.A., Altayskaya Problema i Proishojdeniye Yaponskogo
Yazıka, Moskva İ99İ, Nauka.

75-    Şçerbak, A.M., “Nazvaniya Domaşnih i Dikih Jivotnıh v Tyurskih
Yazıkah”, Îstoriçeskoye Razvitiye Leksiki Tyurskih Yazıkov, Moskva İ96İ,
Akademiya Nauk, s. S2-İ72.

76-    Şçerbak, A.M., Sravnitelnaya Fonetika Tyurkskih Yazıkov, Lenin¬
grad 1970, Nauka.

77-    Şçerbinin, V.G., Russko-Turetskiy Slovar’, Moskva 1989, Russkiy
Yazık.

78-    Tavkul, U., Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara 2000, TDK.

79-    Tekin, T., Ana Türkçede Aslî Uzun Ünlüler, Ankara 1975, Hacette¬
pe Üniversitesi Yayımları.

80-    Tenişev, E., v.d., Sravnitel’no-İstoriçeskaya Grammatika Tyurskih
Yazıkov-Leksika, Moskva 1997, Nauka.

81-    Toparlı, R., v.d., Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara 2003, Türk Dil
Kurumu Yayınları.

82-    Trubaçev, O.N., Proishojdeniye Nazvaniy Domaşnih Jivotnıh v
Slavyanskih Yazıkah, Moskva 1960, AN.

83-    Türk Dil Kurumu, Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü, 2008, TDK,
(Çevrimiçi) http//www.tdk.gov.tr/.

84-    Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük, 10. bs., Ankara 2009,
TDK.

Sonuç

Bu çalışmada Eski ve Orta Türkçe ile ilgili etimolojik çalışmalar
üzerine 84 tane kaynak tespit edilmiştir. Söz konusu kaynaklardan
otuz dördü Rusça, yirmi dördü Türkiye Türkçesi, on beşi Almanca,
beşi Fransızca, dördü İngilizce ve birer tanesi de Kazak Türkçesi ile
Macarcadır. Elde edilen bu verilerin ışığında şu sonuçlara varmak
mümkündür:

a- Eski ve Orta Türkçe araştırıcıları için Rusça ve Almanca bilmek
çok önemlidir;

b- Yirminci yüzyılın ikinci yarısından itibaren çalışmanın konusu
ile ilgili Türkçe kaynakların sayısı artmıştır.

106

1

Fatih Vatan Lisesi İngilizce ve Rusça Öğretmeni.