RİTÜEL KÖKENLİ TRAKYA VE BALKAN KÖY SEYİRLİK OYUNLARINDA
“ÖLME-DİRİLME, KIZ KAÇIRMA” MOTİFLERİ *
Prof. Dr. Erman Artun
Köy seyirlik oyunları, çağlar boyu süren halk tiyatro geleneğinin günümüze gelen mirasıdır. Köy seyirlik oyunları, bütün töreler ve gelenekler gibi aslını koruyamamış bir çok tarihsel, sosyal, kültürel nedenlerle değişikliğe uğramıştır.
Köy seyirlik oyunlarını iki başlık altında toplayabiliriz.
l-Belirli bir takvimi olan törensel ya da büyüsel (ritüel) nitelikli oyunlar.
2- Kış geceleri kına, nişan törenleri çeşitli toplantılarda çıkarılan bugün eğlence amacına yönelmiş oyunlar.
İlk çağlardan bu yana, ilkel insan ya da topluluk, yaşamlarını daha iyi sürdürebilmek için büyü tören gibi çeşitli yollara başvurmuşlardır. Ritüellerde doğanın bilinmeyen yönlerinin simgelendiğini biliyoruz (Kostic,1972:5-11). Her ritüel bir semboldür (Prosic,1976:33-50). Ritüeller, yaşanılan dünyayla öbür dünyanın ilişkisine dayanır (Prosic,1976:33-50). Ritüellerde eski dinlere ait izler belir gindir (Antonjevic,1979:112-115). Tehlikeli, anlaşılmaz, ürkütücü doğa karşısında güçsüz yaratık insan büyüden büyük destek görüyordu (Fisher,1985:17-18). Ritüellerde doğa ve totemizm kültü atalar kültüyle karışır (V.Cajkonovic,1973:287). Taklit, eylem ve toplu katılım, doğaya karşı büyüyle korunmadır (Nutku,1985:17-189. Köy seyirlik oyunlarında gözlediğimiz rimellerin kökeni, avcılık dönemlerindeki av âdetlerine kadar uzanır. Avın verimli geçmesi için sihir ve büyü yapılmıştır. Kazma tarımına geçilmesiyle, bolluk ve bereket amacıyla, tarımda da verimi sağlamak için yapılır. Ritüellerin özünde doğayla barışık olma isteği vardır. Tarihin ilk zamanlarından beri her kültürde ay, mevsim yıl değişiklikleri törenlerle kutlanmaktadır. Köylü, kendi yaşantısının daha verimli olması için zorunlu ve bilerek bu törenlere katılırdı (Karadağ,1978:9-11).
Ritüel kökenli köy seyirlik oyunlarında, şenlik, büyü, bolluk, bereket motifleri iç içedir. Taklit, eylem ve toplu katılma doğaya karşı büyüyle korunmadır. Bu tür seyirlik oyunlarda 1) eski-yeni 2) iyi-kötü 3) olluk-kıtlık 4) yaz-kış 5) ak-kara 6) güçlü-zayıf çatışmalarına, doğanın düzenli değişimiyle yaratılan mitlerin kullanıldığı tören, şenlik, bayram kalıntılarının izlerini ve inanışlarını görmek mümkündür. İslam dinini kabul eden Türkler ve diğer kavim ler, eski dinlerinden kalan birçok inanç gelenek ve ayinleri yeni dinlerine sokmayı başarmışlardır. Eski inanç ve bayramların izler ine, günümüz köy seyirlik oyunlarında rastlıyoruz (Çay, 1990:5).
Bir zamanlar işlevsel niteliği olan bu oyunlar doğanın çözülmesi oranında ilk çıkış özelliğini yitirerek güncelleşmeye yeni bakış açısıyla kabuk değiştirmeye başlamıştır.
Orta Asya Türk Kültüründe totemizm ve şamânizme bağlı temsili karakter taşıyan şölen gibi köklü ve sistemli ziyafetlerin varlığını biliyoruz (Köprülü,Millî Tebettular Mec.,C.2:4-55;And,1977:4). Türk kültüründe İslâmiyet öncesi bahar bayramlarının yapıldığını biliyoruz. Kışın soğuğundan sonra canlanan doğa sevinçle karşılanıyor, bu olay sevgiyle kutlanıyordu. Doğadaki her değişiklik her kültür için bir dönüm noktası, kutlama, tören, şenlik nedenidir. Çeşitli kültürleri ince lendiğimiz zaman mevsimlerin değişmeleri, başlangıçları ve bitişlerinde törenler vardır. Bu törenler, Türk toplumunda daha sonra köy seyirlik oyunlarına da yansımıştır. Büyük dinler öncesi yapılan ayin, tören ve şenlikler daha sonra büyük dinlere de girerek dini bir nitelik kazanmıştır.
İnsan yaşamında oyun ve büyü gibi sanatsal ritüel davranışların ortaya çıktığı görülmektedir. Köy seyirlik oyunlarını derinlemesine incelediğimizde bu tür sanatsal eylemlerin kökenini ilk çağlara kadar uzatabiliriz. Anadolu binlerce yıldır farklı kültürlerin kaynaştığı yer olmuştur. Köy seyirlik oyunları geçmişin izlerini derin olarak taşıyan ritüellerle bezeli bir köy geleneğidir. Birçok töre, küçük değişikliklerle özünden sapmadan bir uygarlıktan diğer bir uygarlığa geçmiştir.
Orta Asya Türklerinin yaşam biçimleri, bugünkü kültürü oluşturan ana etmendir. Anadolu’ya gelen ve oradan Avrupa ortalarına giden Türkler yerli halkın kültürlerini etkilemiş ve onlardan da etk ilenmiştir. İslâmiyeti kabul eden Türkler, yeni kültüre rağmen kendi gelenek ve kültürlerini de sürdürmüşlerdir.
Ölme -Dirilme Motifi
Örnek olarak aldığım köy seyirlik oyunlarında ölme dirilme motifini şöylece inceleyebiliriz.
- Tekirdağ- Kılavuzlu Köyü Kız Kaçırma Oyunu, (k-1) (l Arap
ölür Ayşe l arap diriltir.) - Tekirdağ- Küçükkepenkli Köyü Kız Kaçırma Oyunu (k-2)
Zobar (Burada damat kılığındadır) ölür. Gelin zobarı diriltir. - Tekirdağ-Avşar köyü- Ölme Dirilme Oyunu (k-3) Çavuş
Kamburu öldürür. Gelin kamburu diriltir. - Tekirdağ-Karacakılavuz- Gelin Kaçırma Oyunu (k-4) Kurukafa
kamburu öldürür. Gelin kamburu diriltir. - Tekirdağ -Ortacaköy-Ölme Dirilme Oyunu (k-5) Cemal dedeyi öldürür- Hoca diriltir.
- Tekirdağ-Emiryakup Köyü-Nevris Oyunu (k-6) (Cemaller hırsızı öldürür. Hoca diriltir.)
- Tekirdağ-Emiryakup köyü- Kukumaç Oyunu (k-6) (Avcı tilkiyi vurur. Kızlar tilkiyi diriltir)
- Tekridağ-İbribey Köyü -Ölme dirilme oyunu (k-7) (Cemal Kamburu öldürür-Gelin diriltir.)
- Tekirdağ-Mahramlı Köyü-Ölme Dirilme oyunuu (k-8) (Çoban, Cemali öldürür, Gelin cemali diriltir.)
- Tekirdağ - Buzağcı Köyü - Ölme dirilme oyunu (k-9) (Cemalbaşı sopayla kamburu öldürüdür. Gelin kamburu diriltir.)
- Tekirdağ Selçuklu Köyü Ölme Dirime Oyunu (k-10) (Cemal kamburu öldürür. Gelin kamburu diriltir.)
- Tekirdağ-Hasköy-Ölme Dirilme oyunu (k-11) (l.Dede ölür, 2.Dede diriltir.)
- Tekirdağ Gözsüz Köyü- Ölme dirilme oyunu (k-12) (l.dede ölü taklidi yapar, II.Dede diriltir).
- Tekirdağ Kayı köyü - Ölme Dirilme Oyunu (k-13) (Cemaller sopayla damadı öldürürler. Cenaze duası yapılır. Dua şöyledir.
"Adı güze İndirdik düze
Vakit namazı bilmezken
Cenaze namazı kıldırdı bize
(Gelin amin der. Davulcu davul çalarak damadı diriltir.)
- Tekirdağ Demirli Köyü-Ölme dirilme oyunu (k-14) (Cemalbaşı sopayla damadı öldürür. Gelin damadı diriltir.
- Tekirdağ Hereke köyü -Ölme dirilme oyunu (k-15) (Damat öldürür, Gelin diriltir.)
- Tekirdağ, Husunlu Köyü- Ölme diriltme oyunu (k-16) (1.Cemal II. Cemali öldürür. Gelin yüzüne su dökerek diriltir.)
- Tekirdağ, Marmaracık, Ölme Dirilme oyunu (k-17) Seymanbaşı, Cemali öldürür. Gelin diriltir.)
- Tekirdağ, İğneler Köyü- Ölme dirilme oyunu (k-18) (Teke C emali öldürür. Gelin diriltir.)
Balkanlarda Ölme Dirilme Motifi
- Cemala -Yugoslavya -Ölme Dirilme Oyunu (k-13) Yaşlılardan biri kötü ruhu temsil eden diğer yaşlıyı öldürür. Müzik ve toplu ölü dansla dirilir.)
- Cemalari- Yugoslavya- Ölme Dirilme Oyunu (k-14) (Dede ölür, kasap diriltir.)
- Rusalija -Yugoslavya Ölme Dirilme Oyunu (k-15) (Arap,
kokananın kocasını öldürür. Doktor diriltir.)
Kız Kaçırma Motifi
- Tekirdağ-Kılavuzlu Köyü - Kız Kaçırma Oyunu (k-1) (Kız kaçırma, ölme dirilme )
- Tekirdağ Taşumurca Köyü -Gelin Kaçırma Oyunu (k-19) (Gelin kaçırılır ve bulunur)
- Tekirdağ- Naip Köyü- Ayşe Oyunu (k-20) (Ayşe kaçırırlır, kaçıran bulunur ve dövülür.)
- Tekirdağ- Ortacaköy Ölme Dirilme Oynu (k-5) (Kız Kaçırma Ölme Dirilme)
- Tekirdağ -Oğuzlu Köyü Gelin Güvey Oyunu (k-21) (Gelin kaçırılır ve bulunur)
- Tekirdağ Husunlu köyü Tulum çıkarma Oyunu (k-16) (Kız Kaçırma - Ölme Dirilme)
- Tekirdağ -Generli Köyü -Kız Kaçırma Oyunu (k-22) (Gelin kaçırılır, damat dayak yer, gelin bulunur.)
Sonuç
Ritüel kökenli köy seyirlik oyunlarında ölme - dirilme temsilidir. Bununla verimlilik canlandırılır, verimlilik dilenir. Gelin, damat ve düğün gösterileri tarım kültüdür. Bazı oyunlarda bahşiş verilmezse yere yatılıp ölü taklidi yapılır. Bu uğursuzluk sayılır. Eğer ölü yerden kalkmazsa o evden ölü çıkacağına, ürünün kıt olacağına inanılır.
Gelin motifi ve gelinin kaçırılması bolluk simgesidir. Günümüzde kızı kaçırma, koşul ve kültür değişimi etkisiyle sevinçle karşılanır. Ölme - dirilme motifli oyunlarda dirilme sevinçle karşılanır. Toplu dansla kutlanır. Günümüzde ölme dirilme motifi işlevini kaybetmiştir. Bugün bu oyunlar, büyüsel işlevden çok törensel niteliğini sürdürmek amacıyla oynanıyor. Mitolojide bolluk bereket, üreme sembolü olan kız kaçırma değişen köy koşulları nedeniyle eğlenceye dönüşmüştür.
Bazen ölme dirilme, kız kaçırma birliktedir. Bolluk amaçlı iki mitolojinin aynı oyunda birleşmesidir.
Bugün ölme-dirilme ve kız kaçırma motiflerine güncel olgular girmiştir. (doktor, başlık)
Ölme-dirilme motifinde posteki çıkarma oyunu vardır. Ölünün kurban gibi yüzülmesi bize kurban olayını hatırlatır. Oyuncular bu tabloyu gülünçleştirirler.
Ölme dirilme motifi hemen hemen bütün törensel kökenli oyunlarda bulunur. Bu motif hem Anadolu mitolojisinde hem de Şamâni zmde vardır. Yalnız Şamanizmde bayılıp ayılma şeklinde olur (Karadağ,1978:40)
Ölme dirilme motifinin yanı sıra toplu yeme içme geleneği Şamanist Türklerde de vardır. Köy seyirlik oyunlarında ak kara çatışmasını akın ölümünü ve dirilmesini görüyoruz.
Verimlilik ,ölme dirilme ve kız kaçırma motiflerini Balkan köy seyirlik oyunlarında görebiliriz (C.A.,1949:144; Nilsson,1940:36; Matic, 1976:20; Kakauri,1965:113)
Balkan kültürlerinde ihtiyar kadın, genel refah, gelin verimlilik simgesidir (Antonjevic,1979:113).
Türkiye ve Balkan seyirlik köy oyunlarındaki çan ve ziller bizi arkaik dönemlere götürür. Fransız halk kültüründe de tarla, hayvan ve bağların verimliği ziller çalınarak sağlanmaya çalışılırdı (Bahtin,1978:34). Yugoslavya köy seyirlik oyunlarında ölme dirilme motifini görüyoruz.
Kılavuzlu Köyü Deve Oyununda, Hoca ölen deveyi diriltmek için dua okur, seyirciler amin der. Fakat hoca deveyi diriltemez. Hoca deveye "Hös devem hös" diyerek beline sopayla vurur. Deve kalkar seyirci olaya güler. Burada büyüsel işlevin kalktığı görülüyor.
Ortacaköy Ölme-Dirilme ve Kız Kaçırma Oyununda hocanın ölen deveyi abartmalı hareketler, belirsiz komik dualarla okuyup üfleyip diriltmesi seyirciyi güldürme ögesi olmuştur. Yine oyunun devamında gelin kaçırılınca ağıt yakan annesinin döğünüp ağlan masında geleneğin aksine gülünür.
Emiryakupköyü Ölme-Dirilme Oyununda ölen cemali diriltmek için hoca ortaya çıkarılır. Hoca abartmalı hareketle ölüye cenaze töreni yapar. Ölü tiplemesini yapan cemali temsili gömme sırasında bir kötü
şaka yapılacağını hissederek hocanın diriltmesini beklemeden yerden kalkarak oyun alanından koşarak uzaklaşır. Seyirci olaya güler.
Generli Köyü kız kaçırma oyunu ritüel işlevini kaybetip güncel bir sorun olan başlık yüzünden kız kaçırma konusuna dönüşmüştür. Hoca tipi gülünç bir biçimde çizilmiştir. Burada kız kaçırma koşul ve kültür değişimi etkisiyle sevinçle karşılanır. Hocanın anlaşılmaz bir duayla nikah kıyması seyirciyi güldürür.
Bıyıkali köyünde, şeytan ve gelin kılığına girilmektedir. Köylü, şeytanın uğursuzluk, gelininse bereket sembolü olduğunu bilmektedir.
Kayı köyünde, ölme dirilme motifi değişmiştir. Ölen oyuncunun başında davul çalınır.
Gelin kılığına girmiş erkek tarım verimini simgeler. Oyunlardaki evlenme konusu verimlilik kültürüne bağlıdır.
Husunlu köyünde, gelin ölen oyuncuyu su dökerek diriltir. Burada ritüel işlevini yitirmiş komedi öne çıkmıştır. Seyirci bu olaya güler. Su doğanın canlanması için en önemli ögedir. Gelişmiş anaerkil ailede, doğa güçleri kadın kılığında düşünülürdü. Sonra toprak ana kültü çıkmıştır. Verimlilikte su ve toprak birlikte düşünülür.
Ahimehmet köyünde cemaller iki takıma ayrılırlar. Bir grup siyahlar bir grup beyazlar giyer. Bu da köy seyirlik oyunlarımızın kökeninin Orta Asya'ya Şamanizme kadar uzanan ak-kara çatışmasının bir kalıntısı olduğunu gösterir. Ölme dirilme, kız kaçırma Anadolu uygarlıklarında da görülen motiflerdir. Dionizos törenleri, Dionoizosun dirilmesi, Demeter'in kızı Kore'nin kaçırılıp bulunması, Mezapotamya Tanrısı Tammuz ile Iştarın birleşmesi törenleri vb.) Ritüel kökenli köy seyirlik oyunlarına Eski Anadolu bolluk törenleri motifleri girmiştir. Bu oyunları değerlendirirken 1) Orta Asya Kültürü 2) Anadolu Kültürü 3) İslâmiyet 4) Ortak Balkan Kültürü etkilerini göz ardı etmemek gerekir. Anadolu kültürü ve mitolojisinde ölme- dirilme, kız kaçırma motiflerinin olmasını bu ritüellerin kökenini doğrudan Eski Anadolu kültürüne bağlayamayız. Aynı motiflere
Balkan, Avrupa ve Kafkasya halk kültürlerinde de rastlıyoruz. Bu ritüellerin kökenini daha gerilere giderek aramalıyız. Her kültür avcılık dönemi ve kazma tarımı dönemi âdetlerine dayanır. Bu ritüellerin kökeni de büyük dinler öncesi avcılık ve tarım âdetlerine dayanır.
Kaynakça
And, Metin;1977, Millîyet Sanat Dergisi, Köylü ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri, Sayı: 234-257
Antonjevic, Dragoslav;1979, Vitajiske, Brumalıje i Savremene Maskirane Balkanskih Naroda Balcanica X Beograd
Bahtin, M.;1978, Stvaralastva Fransoa Reblen Beograd
C. A;1949, Romaios Cultes Pupolarios de la Thace Athens
Cajkonovic, V.;1973, Miti Relagija Srba Beograd
Çay, M. Abdülhaluk;1990, "Hıdrellez- Kültür Bahar Bayramı, Ankara
Filipovic, M.S.;1946, Galipoljk Srbi, Beograd
Filipovic, M.S.;1960, Obicaji Verovanja Skopskoj kotlini, Srpski,
Etnografski zbornik Knj l.Skopje
Fisher; Ernest;1985, Sanatın Gerekliliği, Ankara
Kakauri, K.J.;1965, Dionysiata, Athens
Karadağ, Nurhan;1978, Köy Seyirlik Oyunları, Ankara
Klickova, Vera;1960, Bozikni obacai ve Skopska kotlina, Galasnik na Etnoloskiot Müze; br. l.Skopje.
Kostıc, Petar;1972, I znacenje godisnjik obicaja, Beograd
Köprülü, Fuat M.; "Türk Edebîyatının Menşei" MillîTetebbular Mecmuası, cilt 2.
Matic, V.;1976, Psihoanaize mitske proslosti Beograd
Nilsson, M.;1940, Greek Folk Religion Philadephia
Nutku, Özdemir;1985, Dünya Tiyatro Tarihi, İstanbul
Prosic, Mırjana;1976, Obredna Praksa Srbıji Teorijko Hipotetick Okvirza P roucvanje Poklada Kao Obreda Prelaza, Etnoloske Sveske l, Beograd
* Millî Folklor Dergisi, C.3, Y.6, S. 22, Feryal Matbaacılık, Ankara, 1994, s. 25-30.
