Yard. Doç. Dr. Nilgün Çıblak, “Mersin Tahtacıları-Halkbilimi Araştırmaları-”, Ürün Yayınları, Ankara 2005, XII + 362 s.
Yard. Doç. Dr. Nilgün Çıblak’ın “Mersin Tahtacıları-Halkbilimi Araştırmaları-” adlı kitabı Eylül ayında Ürün Yayınları arasından çıkarak okuyucunun ilgisine sunuldu. Kitabında Alevîlik içerisinde kendine özgü bir grup olan Tahtacı Türkmenlerini konu edinen Çıblak; Mersin yöresinde yaşayan Tahtacıları inanç yapısı, törenler, geçiş dönemleri, halk hekimliği, halk inanışları ve halk edebiyatı yönlerinden ele alıp incelemiştir.
Geçimlerini yüzyıllar boyu ağaç işçiliğiyle sağlamış ve bu nedenle Anadolu’da genellikle ormanlık alanlarda yaşamlarını sürdürmüş Alevî-Türkmen zümrelerinden birisi olan Tahtacılar, yakın geçmişte konar-göçer yaşam tarzından yerleşik düzene geçmeye ve bunun sonucu olarak da kendilerine daha farklı geçim kaynakları sağlamaya başlamıştır.
Başlangıçta dağlarda, ormanlık alanlarda konar-göçer bir şekilde yaşamaları, onları içinde yaşadıkları sosyo-kültürel ortamdan ayırarak çok uzun bir süre kapalı bir toplum hayatı sürdürmelerine neden olmuştur. Günümüzde yerleşik düzene geçmeye başlamaları, bu topluluğun yavaş yavaş dışa açılmasına zemin hazırlamıştır. Bu gelişme, Tahtacıların kültürel hayatlarında birtakım değişmeler ve çözülmeler meydana getirmiştir. Sayın Çıblak’ın Mersin Tahtacıları adlı bu çalışması, genel anlamda Türkiye Tahtacılarının özel anlamda ise Mersin Tahtacılarının kültürünü tanıtması ve halk kültürü ürünlerindeki değişimleri gözler önüne sermesi açısından önemli bir araştırma kitabıdır.
N. Çıblak, Tahtacılarla ilgili olarak bugüne kadar birçok derleme, rapor ve araştırma çalışmalarının yapıldığını ancak bu çalışmaların, söz konusu toplulukla ilgili bütün gelenek-görenek, töre-tören ve inanışların ele alındığı bütüncül bir çalışma niteliği taşımadığını, sadece tespit edilen belirli konular üzerinde yapılan sınırlı araştırmalar olduğunu vurgulamaktadır. Bunun sonucu olarak da bugüne kadar hakkında kapsamlı bir çalışma yapılmayan ve halkbilimi açısından oldukça zengin ürünlere sahip olduğu tespit edilen Mersin Tahtacıları üzerinde çalışmaya karar vermiştir.
Kitabın yazarı inceleme alanındaki Tahtacı yerleşim birimlerinde yaptığı alan araştırmasında gözlem ve görüşme yöntemlerini kullanmıştır. Gözlem çeşidinden de özellikle “katılmalı gözlem” yöntemini tercih etmiş, bunun için araştırmada bulunduğu topluluk içerisinde bir süre yaşayarak kapsamlı ve ayrıntılı bilgilere ulaşmaya çalışmıştır.
Mersin Tahtacıları-Halkbilimi Araştırmaları- başlıklı bu çalışma, içindekiler, önsöz, kısaltmalar ve girişten sonra altı ana bölümden oluşmaktadır.
Giriş bölümünde araştırma alanı olan Mersin ile ilgili genel bilgiler verildikten sonra bu ildeki Tahtacı yerleşim birimleri mahalleler de dahil olmak üzere tespit edilmiştir. Belirlenen söz konusu Tahtacı yerleşim alanları coğrafî yapı, tarihî yapı, nüfus ve ekonomik yapı, sosyo-kültürel yapı bakımından ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Bu bölümde hem Türkiye hem de Mersin Tahtacılarıyla ilgili çalışmaları da tanıtan Çıblak, daha sonra Tahtacıların kökenleriyle ilgili kapsamlı açıklamalarda bulunarak Mersin Tahtacılarının kökeni ve oymaklara göre dağılımı konusunda da oldukça faydalı bilgiler vermiştir.
Çalışmanın birinci bölümünde, öncelikle tarihi seyir içerisinde Türkler üzerinde etkili olan dinî inançlar ve dinî akımlar üzerinde durulmuş, daha sonra Alevîliğin Anadolu’da doğuşu, kökeni, tarihsel ve sosyal altyapısı, tarihi süreç içerisinde geçirdiği değişiklikler ortaya konmuştur. Bunun yanında Alevî zümrelerinden olan ve kapalı bir yaşam tarzı sürdüren Tahtacıların inanç yapıları; “Allah-Muhammed-Ali üçlemesi, miraç ve kırklar meclisi, ehl-i beyt, on iki imam, mürşit-dede-talip, on iki hizmet, erkân, niyaz, dâr-dâr’a durma, hayırlı-gülbank” başlıkları altında tanıtılmıştır.
İkinci bölümde, dünyada cemaat hayatı sürdüren kapalı toplumlardaki törenlerden yola çıkılarak Mersin Tahtacıları’ndaki inanç ve pratiklere bağlı dinî törenler (meydandan geçme, ikrar alma, düşkünlük, musahip olma, cuma akşamı, ocak kazma); sosyal içerikli dinî törenler (Ramazan Bayramı, Kurban Bayramı, Muharrem Töreni, kurban törenleri) ve bereket törenleri (yağmur duası, hıdrellez, nevruz) hakkında bilgiler verilmiştir. Bu bölüm, topluluk içerisindeki bütün törenlerin en ince ayrıntılarıyla anlatılması, törenlerin geçmişteki ve bugünkü şekilleri arasında karşılaştırmalarda bulunulması, ayrıca törenler içerisindeki inanç ve pratiklerin kökenlerinin tespit edilmesi, bir başka deyişle bunların İslâmiyet öncesi Türklerin etkisi altında kaldığı inanç sistemleriyle bağlantısının gözler önüne serilmesi açısından da oldukça dikkate değerdir.
Üçüncü bölümde, insan hayatının üç önemli geçiş dönemi olan doğum, evlenme ve ölüm ile ilgili inanç ve pratiklere ayrılmıştır. Doğumla ilgili inanç ve pratikler; doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrası başlıkları altında anlatılmış, aynı şekilde evlenme ile ilgili inanç ve pratikler; evlilik öncesi, düğün ve düğün sonrası alt başlıkları altında tanıtılmıştır. Ölüm başlığı altındaki inanç ve pratikler de; ölüm öncesi, ölüm sırası ve ölüm sonrası alt başlıkları altında incelenmiştir. Geçiş dönemleri ile ilgili verilen inanç ve pratiklerden sonra bunların bugün aldıkları şekiller, geçirdikleri değişiklikler ve eski Türk kültürüyle olan bağlantıları değerlendirilmiştir.
Dördüncü bölümde, halk hekimliği konusunda verilen genel bilgilerden sonra Mersin Tahtacıları’nda hastalıklara karşı uygulanan tedavi yöntemleri kaynak kişilerden alınan bilgiler doğrultusunda çeşitli başlıklar altında verilmiştir. Dinî ve büyüsel nitelikli olan tedavi yöntemleri; yatır ve ziyaretler, ocaklar başlıkları altında yer almıştır. Büyüsel ve gerçekçi nitelik taşıyan tedavi yöntemlerinden sonra çeşitli otlar ve köklerle, kocakarı ilaçlarıyla yapılan tedavi yöntemleri; ağrılarda, şeker hastalığında, soğuk algınlığında, sıtma hastalığında, astım hastalığında, tutulukta, menenjitte, su çiçeğinde, kızamıkta, boğmacada, kabakulakta, sarılıkta, ishalde, kabızlıkta, alerjik durumlarda, cilt hastalıklarında, basurda, böcek, akrep ve yılan sokmasında, yaralarda, kırık-çıkıklarda ve yanıklarda başlıkları altında ele alınmıştır.
Beşinci bölümde, halk inanışlarının kökeni ve oluşumu hakkında bilgi verildikten sonra Mersin Tahtacıları’ndaki halk inanışları; tabiat olaylarıyla ilgili inanışlar, olağanüstü varlıklarla ilgili inanışlar, hayvanlarla ilgili inanışlar, günlük hayatla ilgili inanışlar, rüya ile ilgili inanışlar, nazarla ilgili inanışlar başlıkları altında incelenmiştir. Burada söz konusu inanışların eski Türk kültürü ve İslâmiyet ile olan ilişkisine de değinilmiştir.
Mersin Tahtacıları’nda halk edebiyatı ürünlerinin yer aldığı altıncı ve son bölüm, dini-tasavvufî halk edebiyatı ve anonim halk edebiyatı olmak üzere iki ana başlıktan oluşmaktadır. Dinî-tasavvufî halk edebiyatı başlığı altında Tahtacılar arasında genellikle Hatayî, Pir Sultan Abdal ve Kul Himmet’in nefeslerinin söylendiği ancak bunlar arasında özellikle Şah Hatayî’nin diğerlerine göre ayrı bir yerinin bulunduğu belirtilmiştir. Ardından Mersin Tahtacılarının cemlerinde söylenen ve sözlü kaynaklardan derlenen nefesler incelenmiş, bunların yazılı kaynaklardaki şekillerine göndermelerde bulunulmuş, ayrıca yazılı kaynaklarda yer almayan ve sadece sözlü gelenekte yaşayan nefeslerin tespiti yapılarak bu konuda yapılan çalışmalara önemli katkıda bulunulmuştur. İncelenen nefesler, “cemlerde söylenen nefesler” ve “cenaze nefesleri” başlıkları altında sıralanmıştır. Anonim halk edebiyatı bölümü, kalıplaşmış sözler ve anlatmalardan oluşmaktadır. Kalıplaşmış sözler bölümünde kısaca verilen tanıtıcı bilgilerden sonra Mersin Tahtacıları arasından derlenen atasözleri, deyimler, alkışlar ve kargışlar sıralanmıştır. Anlatmalar bölümünde sırasıyla hikâyeler, masallar, efsaneler ve fıkralar; motifler, şahıslar, mekân ve zaman yönlerinden incelendikten sonra konu başlığıyla ilgili derlenen metinler verilmiştir.
Sonuç bölümünde, çalışma genel olarak bir değerlendirmeden geçirilmiş ve Mersin Tahtacıları halkbilimi araştırmasından elde edilenler ana hatlarıyla ortaya konmuştur. Yapılan incelemeler sonucunda Tahtacıların inanç yapısında, hem dinî hem de sosyal içerikli törenlerinde, edebiyatlarında ve günlük yaşamlarında görülen değişimler tespit edilmiş ve değişimlerin sosyo-kültürel yaşamla bağlantılı olarak nedenleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca Tahtacıların halk kültürü ürünlerinde, Türklerin İslâmiyet öncesi etkisinde kaldıkları çeşitli inanç sistemleri ve dinlerin izlerinin bugün de yaşatıldığı tespit edilmiştir.
Mersin Tahtacı kültüründeki terimler kısmında ise, inceleme alanının kendine özgü zengin bir terminolojiye sahip olduğuna dikkat çekilmiş ve bugün sözlü gelenekte yaşayan söz konusu terimler; “ocak ve oymak adlarıyla ilgili olanlar, dinî inanışlarla ilgili olanlar, geçiş dönemleriyle ilgili olanlar, halk hekimliği ile ilgili olanlar ve akrabalık adlarıyla ilgili olanlar” şeklinde toplam beş başlık altında ele alınmıştır.
Çalışma, derlemelerin yapıldığı kaynak kişilerin listesi, geniş kapsamlı bir kaynakça, çalışmaya büyük bir zenginlik katan ve onu görsel olarak da destekleyen fotoğraflar ve araştırma alanının haritası ile son bulmuştur.
Yard. Doç. Dr. Nilgün ÇIBLAK, Mersin Tahtacılarını ele aldığı bu kitabıyla Alevî-Türkmen zümrelerinden birisi olan ve yakın geçmişe kadar kapalı bir toplum olma özelliğini koruyan Tahtacıları, halkbilimi ürünleri açısından ayrıntılı bir biçimde tanıtmış, böylelikle söz konusu kültürün gün ışığına çıkartılmasını sağlarak bu alanda önemli bir boşluğu doldurmuştur. Çalışmanın konuyla ilgilenenler için önemli ve nitelikli bir başvuru kaynağı olacağını düşünüyoruz.
Araş. Gör. Ayhan KARAKAŞ
