Postmodernizm Nedir?

Hasan YILDIZ¹

DUMLUPINAR ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ

SAYI:13
YIL: ARALIK 2005

Özet: Bu çalışmada 20. yüzyılın son çeyreğinde ortaya çıkan postmodernizm akımı
tanıtılmaya çalışılmaktadır. Nasıl ortaya çıktığı dana önce sanatta, mimaride kullanılışı kısaca
ifade edilmektedir. Daha sonra felsefe postmodernizm, Lyotard ve Habermas arasındaki
rekabet açıklanmaktadır. Modernizmle postmodernizmin birbirine halefliği veya selefliği
tartışılıyor. Jean Baudrillard’ın smulakr ya da taslama kavramı, TV’nin olumsuz etkileri ile
ilgili görüşleri vurgulanmaktadır. Politik postmodernizmde ise radikal demokrasinin yeniden
önem kazanması, liberalizme ve devletçiliği karşı olan görüşler vurgulanmıştır. Politikada
sorumluluğun önemine dikkat çekilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Modernlik, postmodernlik, modernleşme, radikal demokrasi.

What is Postmodernizm?

Abstract: This study seeks to present and explain the trand of postmodernism which emerged
in the last guarter of the twentieth century. Its beginnings and former use in art and
architecture is explaned in short. The rivalry between Lyotard and Habermas in the field of
philosophy. The care of continuity between Modernism is stutied. The smulakr consept of
Jean Baudrillard and his views concerning the negative offects of television are emphasized.
Morewer, the views againts liberalism and etatism along with how radical democracy gained
importance is studied under political postmodernism. Special emphasis is responsibility in
politics.

Key Words: Modernism, Post-Modernism, modernisation, radical democracy.

GİRİŞ

Post modemizmin tanımında bir belirsizlik söz konusudur. En az konuşulalar
kadar tanım var.(Armağan, 1995, 53) Her yazar post moderni kendisi
açısından belli bir yönüne ağırlık vererek tanımlama yoluna gitmektedir.
Post modernizm bazılarına göre modernizmden bir kopuş olmaktadır. Bir
kısım yazarlara göre ise modernizmin rafine edilmiş, ileri bir halidir. Kimine
göre kolaj tekniği iken kimide onu tarihin sonunu ilan eden akım olarak
görüyor(Fukuyama, 1993, 13-52). Postmodern bir durum yaşanmakta olduğu
ileri sürülmektedir. Bu yaşanan süreç içinde aklın iflas ettiği, ideolojilerin
tükendiği, mekan ve zaman anlayışlarımızın sarsıldığı iddia edilmektedir.

Nihayet felsefede postmodernizmin tanımı 1979’da J. F. Lyotard’ın yazdığı
“ la condition postmoderne” adlı eserde belirlenir. Lyotard burada “ üst
anlatıların sonu” diye postmodernizmi tanımlar. (Soykan, 1993, 125)

1-Genel Bir Bakış:

Batı toplumlannda postmodernizm üzerine pek çok yazılar yazılıp,
konuşmalar yapılmaktadır. Bu terim pek çok sanatsal, entelektüel ve
akademik alanda kullanılmaktadır. Postmodernizm denilince akla gelen
isimler arasında şöyle sıralanabilir;

Sanatta; Rauschenberg, Baselitz, Schnabel, Kieper, Warhol.

Mimaride; Senchs ve Ventur.

Tiyadroda; Artoud,

Edebiyatta; Barthes, Barthalime ve Pynchon
Sinemada; Lynch ( mavi kadife)

Fotoğrafta; Sherman,

Felsefede; Derrida, Lyotard ve Baudrillard (Sarup, 1995, 155).

Kullanım alanı olarak postmodern deyimi tartışmalıdır: Edebiyat, mimarlık,
resim, müzik, dans, moda, psikoanaliz, teoloji, tarih, felsefe gibi farklı
alanlarda kullanılmaktadır. Aralarında bir uzlaşım yoktur. Yayılmacı bir
karakter taşıdığı için virüs tabiriyle de bahsedilmektedir. (Soykan, 1993,
117). Postmodernizm üzerine yapılan tartışmalar 80’li yıllarda hareketlidir.
Altmışlı yıllarda toplumsal-bilimsel ve sanatsal ütopyalar vardı. Yetmişli
yıllarda bir içe dönüş yaşanır, politikaya sırt çevrilir. 80’li yıllarda ise bilgi
işlem çağındaki gelişmeler çoğulcu bir geleceği gösterir. Böyle bir ortam
içerisinde postmodern tartışma ortaya çıkar ve gündemi işgal eder.
(Soykan, 1993, 116).

Postmodernizmin ilk defa nerede ortaya çıktığı sorusuna cevap olarak
1960’larda New York’lu sanatçılar ve eleştirmenleri gösterebiliriz.
1970’lerde Avrupa’ya taşınıp orada geliştirilmiştir.(Sarup, 1995, 158). Artık
postmodernizmden de bahsedilmeye başlanmıştır. Postmodernizm içerik ve
meşruluk açısından da tartışmalı bir durumdadır. İçerik olarak kimine göre
yeni teknolojiler çağı, kimine göre çevreci veya yeşilci, bazılarına göre
çoğullaşma ve parçalanma ve nihayet bir gruba göre de yeni bir mitosla
dağınık toplumun yeni bir bütünleşmesidir. Meşruluk olarak onu meşru
gösterecek yeni fenomenlerin olmadığı söylenmektedir. Olsa bile başlama ve
bitme noktasını belirleme işi ancak tarihçilere aittir şeklinde itirazlar da
vardır (Soykan, 1993, 117). Yeri geldiğince değineceğimiz Habermas ise
modernliğin bitmediğini bir tamamlanmamış proje olduğunu ileri
sürmektedir.

Postmodemizm bahsi içerisinde bir takım terimler kullanılmaktadır. Bunlar;
modernlik, postmodernlik, modernleşme ve modernizmdir. (Sarup, 1995,
156). Çok kısa bir şekilde açıklarsak:

Modernlik: Rönesansla ortaya çıkar ve gelişmeler göstererk 18.yy civarında
Batı da o zamandan buyana toplumsal, ekonomik ve siyasal sistemleri
gösterir.

Postmodernlik: Kimi düşünürlere göre sanayi sonrası bir çağ doğrultusunda
gelişen harekettir. Belirsizliği beraberinde gösteren bir durum sergiler.
Modernizmin bir parçası olup olmadığı bir süreklilik mi olduğu veya
modernizmden radikal bir kopuş olduğu gibi... postmodernlik totaliter
sistemler yerine çoğulcu ve açık bir demokrasi düşüncesini savunur.

Modernlişme: Bilimsel ve teknolojik keşif ve yenilikler, sanayideki
ilerlemeler, nüfus hareketleri ve ulus-devletle beliren sosyo-ekonomik
değişimlerin bir birliğidir.

Modernizm: Yüzyılın dönüşümündü ortaya çıkan ve çeşitli sanatlara egemen
olan sanatsal hareketle birlikte anılan özel bir kültürel ve estetik biçimler
dizisiyle ilintilidir. Modernizm, klasizme karşı bilinçli olarak gelişmiştir. Şu
sanatçıları da biz modern olarak adlandırıyoruz: Edebiyatta: Joyce, Yeats,
Proust, Kafka. Şiirde; Eliot ve Pound. Tiyadroda; Strindberg ve Prondello.
Resimde; Ce zanne, Picasso, Matisse, Dışavurumcu , Futurist, Dadaist ve
gerçeküstücü hareketler. Müzikte; Schoenberg ve Berg. Modernizmin bir
çok özellikleri Postmodernizmin tanımlarında da karşımıza çıkmaktadır.

Postmodernizmin geçmişine kısa bir göz atarak daha önce nerelerde ve
kimler tarafından kullanıldığını görelim: ilk kez ABD’de 50’li yıllarda bir
edebiyat tartışmasından kaynaklandığını belirtmiştik. Mimaride 1975’lerde
kullanılmıştır. Edebiyat tartışmasını Irwing Howe ve Harry Lewin başlatır.
Mimaride ise Almanya’da yapılan bir toplantıda Venturi, Jencks, Brown gibi
mimarların katılmasıyla ortaya çıkar. Postmodernizmin en büyük karşıtı olan
Frankfurt Okulundan Habermas, bu mimariyi beğenmez ve kulis mimarisi
olarak niteler.(Soykan, 1993, 124). 1870’lerde İngiliz salon ressamı
Chapman, impresyonist resme karşı bir eleştiri mahiyetinde bir postmodern
resim anlayışını getirmek istediğini söyler. 1917’de Rudolf Panwitz ‘
Avrupa Kültüründe Bunalım’ adlı eserinde postmodern insandan söz eder.
Panwitz burada Nietzsche’nin üst insanını yeni bir tarzda kavramış
olmaktadır. Edebiyat bilimcisi Federico de Oniz 1934’te şiirde modernismo,
postmodernismo üst kavramlar kullanır.(Soykan, 1993, 122)

2-Postmodern Belirtiler ve Kültürün Unsurları

Postmodern anlayışta ortak özellikler yoktur. Onun için idealizm,
materyalizm, pragmatizm, gibi bir izm, felsefi bir teori değildir. İzmlerde
olduğu gibi temel ilkeleri olmadığı için izm demlemiyor. Bunun en iyi
ifadesi postmodern durum yaşandığı şeklindeki ifadedir.

Postmodernizmin bir çok belirtileri vardır. Ancak bunların biri veya bir kaçı
ya da hepsibirarada bulunabilir. Bunların en önemlilerinden bir kaçını
sıralayacak olursak; belirsizlik, parçalanma, kurallığın bozumu, ironi, ben in
yitimi, melezleşme, katılma, karnavallaşma, metinsellik, geleceğe dönüş
(Back to the future), her şey gider (anything goes) (Soykan, 1993, 118).
Belirtilerden bazılarını açıklarsak: Kurallığın bozumu, Nietzche ile başlayan
otoritelerle alay etmeyi ifade eder. Her şey gider (anything goes) ile
anlatılmak istenen postmodernizmde olmayacak bir şeyin olmadığı, her türlü
fikre ve uygulamaya açık kapı bırakıldığıdır. Geleceğe dönüş (Back to the
future) anlayışı (Adair, 1994, 150). Michael J. Fox’un bir filminden
kaynaklanıyor. Film zaman makinesiyle yapılan (gelecekte yapılması
umulan bilim kurgu) seyahatleri konu ediyor.

John W. Murphy postmodern kültürün boyutlarını açıklarken
postmodernistlerce geliştirilen epistemolojinin kültürel bir anlamı da
olduğuna, kültürün artık eylemin doğuşunu önceleyen bir buyruklar sistemi
olmadığına dikkati çeker. (Murphy, 1995, 173). Freud’un tezlerinin aksine
kültürün, libidonun ani patlamalarına karşı savunmada bulunmadığını
belirtir. Devamla dil ile kültür arasındaki yakın ilişkinin dikkate alındığı
zaman, kültürün tutkulardan bağımsız olmadığını belirtir. Murphy
postmodern kültürün unsurlarını ise şu şekilde sıralar: akıl, uzay, zaman,
tarih, kişisel kimlik ve kişiler arasılık alanı (Murphy, 1995, 180-208). Tarih
araştırmacılarının şimdinin arkeologları olmaları gerektiğini tarihin şimdiden
doğacağını belirtir. Tarihçilerin geçmişten ziyade, şimdi de ikamet etmeleri
gerektiğinden söz eder. Murphy, zamanı açıklarken her anın kendi kendine
yeterli olduğunu ve başka bir ana göre yanlışlanamayacağını ve her şimdinin
evrensel olduğunu belirtir. Deleuze ve Lacan gibi postmodernistlerin
bilhassa Deleuze’un zamanın geçişini açıklamak için Bergson’dan ödünç
fikirler aldığını (zamanın duree- süre olduğu) belirtir (Deleuze-Guattari,
1993, 120-121, 156). Murphy, postmodern uzayın Riemanniyen yani arzuya
göre değiştiğini veya Lyotard’ın açıkladığı gibi plastik olmadığını belirtiyor.
Uzayın pratik olduğunu, Newton’un anlayışının zıddına değişmeyi, yeniliği
ve riske girmeyi davet ettiğini ifade eder (Murphy, 1995, 185-189).

3-Postmodern Etik

Murphy, postmodernlerce benimsenen dünya görüşü etik eylemin ölüp
ölmediğini sorar (Murphy, 1995, 129). Postmodernistlerin şimdiye kadar etik
için bir çerçeve geliştirmediklerini fakat bu hususta teorik bazı kırıntıların
bulunduğunu da ifade ederek, postmodernistlerin kartezyenizmi
reddettiklerini hatırlatır. Murphy, dil oyunlarının birbiriyle kesişerek,
solipsizmi önlediklerini belirtir. Derrida’nın postmodern etiğin ötekine
dayandığını söylemesinden kastettiği budur. Eleştirmenler postmodernlerin
etiği önemli saymadıklarını iddia ettikleri husus, davranışsal mandanın
kurulmasıdır. Postmodernlerin buyruklardan nefret ettikleri doğrudur.
(Murphy, 1995, 130). Onlar Buber’le paralel şekilde kişiler arası saygıya
dayanan bir etik anlayışını önerirler. Dil oyunları sınırlı olduğundan, hiçbir
dil oyunu meşru bir biçimde diğer dil oyunları üzerinde egemenlik kuramaz.
Onlar baskıların seçilmiş dil oyunlarının sınırsız olduğu inancından
kaynaklandığını ve diğer dil oyunlarını bu nedenle talan ettiklerini belirtirler.
Toplumsal kontrolü sürdürmek için özellikle baskı altında tutulanların dilsel
ya da kültürel oyunlarının reddedildiğini ileri sürerler. Böyle bir yaklışım
sakıncalıdır. Bunun yerine kişiler bir başkasına ben ve sen olarak
yaklaşmalıdır (Murphy , 1995, 130).

Post modernistler evrensel önermelere biraz ciddi önem verince Kant’ın
özdeyişini kısmen değiştirirler. Kant gibi soyut standartlara atıfta
bulunmazlar ama başkalarının dil oyunlarını ihlal veya tekzip eden
eylemlerin geçersizliğini ileri sürerler. Zaten Lyotard’da adaletin her dil
oyununun saflığını korumaktan ibaret olduğundan bahseder. O halde
postmodern bir dünyada, ötekilerin dilsel alanını kabul edip koruyan
davranışa etik denmektedir.( Murphy, 1995, 131). Eğer önermeler ötekini bir
sen olarak içermiyorsa gayri meşru pozisyonuna düşerler. Kısaca adalet
rakip iddiaları entegre eden ezeli ve ebedi bir ilke değildir. Postmodernistlere
göre bir toplum plüralizmi teşvik ediyorsa sağlıklı olabilir. Bunun için çeşitli
görüşleri hem koruyan hem de reddeden söylemlerin teşvik edilmesini
isterler (Murphy, 1995, 132).

4-Postmodern Sanat

Sarup postmodernistlerin sanatta, sanat ileğ gündelik arasındaki sınırların
kalkmasını savunduklarını belirtir. Devamla elit ve popüler kültür arasındaki
ayrımın çökmesini istediklerini, biçemsel eklektizm ve kodların karışımını
savundukların ifade eder. Parodi, pastiş, ironi ve oyunun postmodernistlerin
benimsediği programlar olduğunu ilave ederek, çeşitli yorumculara göre
onların derinlik değil yüzey üzerinde durduklarını ifade eder (Sarup, 1995,
158).

Postmodernistler sanatta iznenimcilerden ziyade anti-izlenimcilere
yakındırlar. Anti-izlenimci sanat doğayı korumaz tahrif eder. Sanat için
temel olan, taklit yerine ifade etmedir. İzlenimciler kendiliğindenliği
yüceltirken bunlar onu kırmaya uğraşırlar. Kristeva bu temayı postmodern
sanatın sanat yoluyla sanatın dışında konumlandığına dikkati çekerek
tekrarlar. Postmodernistlerde bazı tekniklerin gelişmesiyle gerçekliğin
kavranabileceği anlayışını kabul etmezler. Postmodern sanat kendine hedef
olarak yaşama onaylamayı seçer, gerçekleşmesi beklenen bir kaderi tasniv
etmez (Murphy, 1995, 52). Deleuze postmodern anlayışa göre bir sanat
eserini meydana çıkardığı doğrularla beslendiğini söylemektedir. Sanatsal
ilhamın gerçekliğe bağlı olmadığını söylüyorlar. İşte bu yüzden izlenimcilik
ve diğer realizm türleri postmodernizme yabancıdırlar. Postmodern sanat
gerçekliğe bağlı değildir (Murphy, 1995, 53).

Paul Klee postmodernizmin enerjisini görülebilirin tarih öncesini gözden
geçirmeye adadığını iddia eder. Merleau-Ponty’e göre bu görünmeyendir.
Yani dikkat sanatın beşeri yanına, yorumu gerçekliğe sokan unsura
sarfedilmiş olur (Murphy, 1995, 55). Uzay artık sıkıntı veren bir şey olarak
tasarlanmaz, Mır’o’nun deyimiyle özgürlük ışığı ile anlatılan şey olarak
düşünülür. İnsani durum onlar için sürekli bir yaratıştır. Postmodern sanatçı
empiristlerin görmezden geldikleri alana nüfus yoluyla gerçekliği kavrar.
Murphy postmodern sanatın bir resmetme, yazma veya kompoze etme
sorunu olmadığını, daha çok bir gerçekliğin keşif sorunu olduğunu ifade eder
(Murphy, 1995, 56).

Postmodernizm müzik konusunda da tartışmalıdır. Müzik bilimi açısından
bazı soruların açık cevabı yoktur (Soykan, 1993, 124). Söz gelimi
neoromantik ve postmodernden en anlıyorum? Buradaki eğilim ileriye veya
geriye mi doğrudur? Bu müzik anlayışı restore edici midir? İşte bu gibi
soruların cevabı açık kalmaktadır. Postmodern dans için söylenebilecek olan
şey, modern dansın bir bölümü olmasıdır. Dolayısıyla o postmodernin
modernden kopamadığının parametrelerinden biridir. Saksofoncu John
Oswald’ın görüşlerini aktararak sanat ile ilgili kısmı noktalayalım. Oswald
müzikte her şeyin iç içe geçtiğini yani her şeyin müzik olabileceğini
belirtiyor (Soykan, 1993, 125).

5-Felsefede Postmodernizm

Postmodernizmi felsefede en iyi temsil eden düşünür Jean François
Lyotard’dır. Bunun yanında Jean Baudillard’ın görüşlerine de kısaca
değineceğiz.

5.1-J.F. Lyotard ve Postmodern Durum

Lyotard, Marxizmi sonradan bırakan eski bir Marksist’tir. Daha önce yazdığı
eserlerinde bu havayı görmek mümkündür.Cornelius Costeriadis ve Claude
Leffort gibi teorisyenlerle birlikte hareket ederek Sovyet bürokrasisini
eleştirir (Sarup, 1995, 121). İlk eserini görüngübilim üzerine yazar.
Yapısalcılığa kulak asmaz ve Levi-Straus’u eleştirir. 1968’de Vincennes’te
felsefe profesörü iken olayları müşahede eder. Bu öğrenci başkaldırıları
Marksist olmaktan çok özgürlükçü ve anarşist bir karakter taşırlar (Sarup,
1995, 122). Discourse/Figure adlı eserini sözsel ve görsel arasındaki gerilim
üzerine yazar. Bu eseriyle birlikte yazdıklarına eleştirel bir yönden bakmaya
başlar. Simgesel protesto eylemlerini destekler, çünkü böylece toplumun
üstüne çekilen perde açılabilecektir. O bir siyasal eylem devrimden ayrılır ve
simgesel olursa insanların üzerinde şok etkisi yaratacağına inanır (Sarup,
1995,123).

Lyotard, postmodern durum adlı eserini bir tesadüf sonucu yazdığını
belirtir. Bir rapor olarak en yüksek derecede gelişmiş toplumlarda bilgi
üzerine hazırlamış ve Quebec hükümeti üniversiteler konseyine sunmuştur.
Bu eseri bir uzman olarak değil felsefeci olarak yazdığını ve amacının
sorgulamak olduğunu belirtir (Lyotard, 1990, 8).

Lyotard, çalışma hipotezinin toplumlar, postendüstriyel kültürler,
postmodern çağa girdikçe bilginin konumunun değişmesi üzerine olduğunu
belirtir. Bu süreç 1950’lerin sonundan beri devam etmektedir. Önde gelen
teknoloji ve bilimler son kırk yıldan beri dille ilgilenmektedirler. Fonoloji ve
linguistik teorileri, sibernetik ve iletişim problemleri, bilgisayarlar ve onların
dilleri gibi. Teknolojideki dönüşümler 1- araştırma, 2- kazanılmış olanın
aktarımı gibi iki etkiyi oluşturuyorlar. Birincisine genetikteki araştırmaları
örnek verirken, ikincisine makinelerin küçültülmesi ve ticarileştirilmesini
gösteriyor (Lyotard, 1990, 10). Bilginin tabiatı, bu dönüşümlere değişmeden
karşı duramayacaktır. Bütün bilgiler bilgisayar diline çevrilebileceği gibi,
tercüme makineleri de her şeyi birbirine ve tercüme dillerine çevirecektir.
Lyotard bilgiyi kullananlarla üretenler arasındaki ilişkinin artık değiştiğini,
yine mübadele olmakla birlikte bundan böyle ticari ilişkinin söz konusu
olduğunu ifade ederek, bilginin kendinde bir amaç olmaktan çıkıp, kullanım
değerini belirtir. Zamanımızda üretimin esas gücü artık bilgidir (Lyotard,
1990, 11). Milli devletler üretim güçlerini bilim ile koruyacaklar ve gelişen
ile gelişmiş ülkeler arasındaki uçurum daha da artacaktır.

Lyotard bir rekabet unsuru haline gelen bilgi yüzünden savaşların çıkış
sebebinin bile değişebileceğini ve enformasyon denetiminin başta gelen bir
sebep olabileceğini belirtir. Bu iş o kadar kolay olmayacaktır. Bilgi
üretiminde toplum adına devletin rolü gittikçe yok olacaktır. Çok uluslu
şirketlerin devletin varlığını tehlikeye soktuklarını belirtir (Lyotard, 1990,
12). Bilgisayar ve telematik teknolojisinin gelişimiyle bu sorun ivme
kazanacaktır. IBM firmasını örnek verir. Bunlar uydu fırlatma vs. konularda
daha da ileri giderlerse bunları kim denetleyecektir sorusunu sorar. Çözüm
olarak ta kamusal güçlerin şirketleri sıkı kontrol etmesini önerir. Teknolojik
gelişmeler kontrole yardımcı olabilir. Bilginin çalınmaması için çeşitli
tedbirlerin alındığını belirtiyor.

Lyotard meşrulaştırım kavramıyla bilginin konumunu irdeler. Bilimsel ve
teknik bilgi birikim hiç sorgulanmamıştır, en fazla aldığı biçim
sorgulanmıştır. Meşrulaştırım sorunu Platon’dan beri vardır (Lyotard, 1990,
14-16). Bilginin ne olduğuna kim karar verecek ve hangi ihtiyaçların karara
bağlanacağını kim bilecektir. Bilgisayar çağında daha çok bunu bir hükümet
sorunu olarak görür. Sarup günümüzde yeniden üretimin işlevlerinin
yöneticilerden geri alınıp makinelere verildiğini ve böyle devam edeceğini
söyleyerek bu karaların doğruluğunun garantisin kim verecektir diye sorar
(Sarup, 1995, 160).

Lyotard Wittgensitein’ın dil oyunlarından etkilenerek çeşitli gözlemlerde
bulunmuştur (Lyotard, 1990,18). Bunların kuralları kendi içlerinde
meşruluklarını taşımazlar ama oyuncular arasındaki bir sözleşmenin
nesneleridir. Eğer kurallar yoksa oyun da yoktur. Sarup Lyotard’ın dil
oyunlarının karşılaştırılamaz olduğuna inandığını belirtir (Sarup, 1995,161).
Düz anlama dayalı oyunu, talimata dayalı oyundan ve teknik oyundan ayırır.
Bir takım konumların savunulamaz olduğu kabul ediliyor. Başkalarının
argümanlarına ( konuşurken ) kızar bağırırız. Tartışmaları ya kazanırız ya da
kaybederiz. Lyotard konuşmayı her zaman kavga etmek olarak niteler
(Lyotard, 1990, 35).

Bilimsel bilgi, anlatısal bilgi ile daima rekabet halinde olmuştur. Anlatılar
(popüler öyküler, destanlar, efsane ve masallar) toplumsal kuramlara
meşruluk kazandırırlar ve geleneksel toplumlarda daha aygındırlar. Bilimsel
bilginin üretilebilmesi için bir takım basamaklar vardır. Bu kurallar eşler
(gönderici ve adres) arasındaki tartışmanın bir uzlaşma içinde yapılmasını
sağlar. Bilim adamları için ifadelerini doğrulayabilen bir eşe (adrese) ihtiyaç
vardır. Sırayla gönderici olurlar. Bu didaktikler yeniden üretimi mümkün
kılar (Lyotard, 1990, 35). İlk ön kabul öğrencinin göstericinin bildiğini
bilmediği ama henüz öğrenecek durumda olduğudur. İkincisi öğrenci
göndericinin göndereceği bilgiyi alabileceğinin bilincindedir. Uzmanlar
(göndericiler) onların yeterince bilmediğini ama gayret sarf edeceklerini
biliyorlar. Böylece öğrenciler bilimsel bilgiyi üretme oyununu tanımış
olurlar (Lyotard, 1990, 38). Bilimsel ve anlatısal bilgi eşit derecede
zorunludurlar ve birbirinden ayrılırlar. Lyotard anlatısal bilginin kendini
argümana ve kanıta başvurmaksı4zın onayladığını ileri sürer. Bilim
adamlarının yaptığı sınıflamaya göre: yabanıl, ilkel, gerici, gelişmemiş,
gelenek, cahillik, önyargı, otorite vs. ayrılabilirler. Lyotard bu anlamda
anlatıları kadın ve çocuklar için işe yarayan masallar, destan ve efsanelerden
ibaret görür (Lyotard, 1990, 39). Devlet bir destan olarak lanse edilmek için
bilime büyük para harcar. Kısaca bilim devletin meşruluk talebince yönetilir
(Sarup, 1995,164)

Sarup postmodernizmin özelliklerinden bahsederken onların üst anlatılara
asla güvenmediklerini, Hegel’e Marks’a ve her türden evrensel felsefe
biçiminden kuşku duyduklarını ifade ediyor. Lyotard’ın gözünde
postmodern durumun, modemizmin güvenilirliğini yitirmiş büyük anlatılar
içerisinde bir anlatı olduğunu ve kendini meşru kılmak için büyük anlatılar
başvuran her şeye modern dediğini ekliyor (Sarup, 1995, 174). Kısaca

Lyotard büyük anlatılar kötü, küçük öyküler iyidir argümanını ileri sürer.
Doğru yanlış ayrımı yerine küçük-büyük anlatı ölçütünü koyar. Anlatılar
tarih felsefesi ise kötüdürler. Büyük anlatılar siyasi bir program veya parti ile
birleşirken küçük anlatılar yerel yaratıcılık ile birleşir. Sarup bu düşüncelerin
yerel yaratıcılığı savunan Foucault’un kilerle de benzeştiğini ifade
etmektedir.

Postmodern Durum 1979’da yayınlandıktan sonra Habermas ve Lyotard
arasında atışmalar olur. Habermas 1980’de modernizmi tamamlanmamış bir
proje olarak tanımlar, 1981’de ise Lyotard’ın adını vermeden tutucuları üç
gruba ayırır ve üçüncüsüne de tutucuların postmodernizmi adını verir. Üçlü
tasnifini tamamen modernizmin içinde verir. Lyotard 1982’de cevap verir ve
aydınlanmadan kopmak istemediklerin ve bir yanlış anlaşılma olduğunu
savunur. Habermas’ın göz önünde tuttuğu birliğin ne olduğunu sorar
(Soykan, 1993, 135). Aralarındaki çatışmanın esası bağlı oldukları
okullardan gelmektedir. Habermas Frankfurt Okulundandır ve Marksist’tir.
Habermas’ın düşünsel kökeni hakkında fikir sahibi olmak için şu Türkçe
kaynağa da başvurulabilir: Frankfurt Okulu (Slater, 1998). Lyotard ise
fenomenolojiden Husserl ve Merleau-Ponty’den geliyor. Adorno ise onun
hocası olan Husserl’e düşmandır. Soykan bu anlaşmazlığı normal buluyor
(Soykan, 1993,136), (Habermas, 1993, 96-101). Postmodern Durum la
postmodernizmin militanlığını yapan Lyotard, 1984’de yayınladığı Le
Differend (çatışma) eseriyle önceki fikirlerini genişletir ve bu esere baş
eserim der. Habermas öznellik, Nietzsche’nin us eleştirisi, güç kuramı gibi
kavramların modernizmin içinde olduğunu ve bunları onaylayan kendine
mal eden postmodernizmin modernizmin bir devamı olduğunu belirtir
((Habermas, 1997, 350-361). Yine Habermas bilimin yaşamdaki yol
göstericiliğinden indirilmesine gelenekle bir tutulmasına karşıdır. Bu yüzden
bilimin boş bıraktığı alanın dinsel tasarımlar ve gelenekle doldurulacağını
söylemektedir ((Habermas, 1992, 54-96, 97-146). Lyotard verdiği cevapta
meşrulaştırmanın bilgi ve gücün aynı sorunun iki yanını gösterir diyerek,
bilgi sorununun her zamankinden daha çok bir yönetim sorunu olduğunu
ifade eder. Kısaca modernizm bilimi yüceltir ve usçuluk yaparken,
postmodernizm ise bilimi bir ideoloji yapar ve onu falcılık, feminizm vb. her
türlü ideolojik söylem ile bir sayar. Hiçbir kuramsal tartışma ve
temellendirmenin onları uzlaştıramayacağını söylüyor Soykan. Bu durum
daha çok bir yaşama sorunudur. Bunu doğuran yaşama tarzı ortadan kalkarsa
ortadan kalkar (Soykan, 1993, 137).

5.2-Jean Baudrillard

Son zamanın popüler yazarlarındandır. Geliştirdiği kuram kitle iletişimini ve
doğasın anlamaya çalışır. O da Marksizmi ve onun üretim anlayışını
eleştirerek postmodernist görüşlere yönelmiştir. The system of objects
(nesneler sistemi), Tüketim Toplumu (1970), The Mirror of Prodiction
(Üretim Aynası) gibi eserleri vardır. Modernlikten postmodemliğe geçişini
tarihsel bir taslak doğrultusunda temellendirir. Kendinden başka hiçbir
örnekçesi olmayan örnekçeler (simulakra) üzerine yazar. Bunları erken
modernlik, modernlik, postmodernlik olarak sıralar (Sarup, 1995, 193).
Postmodernlikte reklamcılık, medya, enformasyon ve iletişim ağları özsel bir
alan (sphere) olmuştur (Baudrillard, 1997, 149, 177, 201-203). Örnekçeler,
kodlar , taklitçeler ve taklit üst gerçekçiliği (hyperealism) eşyanın kullanım
değerlerinin ve üretim gereçlerinin yerine geçmiştir. Bu toplum medya ve
tüketim toplumudur. Simulasyon (taslama) yazısında gerçekçiliğin yerine
hiper gerçekçiliği koyar ve metafiziğin bittiğini söyler. Taslama bir şeyi
yalandan yapar gibi yapmaktır ve gerçeklikle zevk ilkesini aşar (Soykan,
1993, 50). Yeni postmodern evren her şeyi taklitçe kılmaya eğilimlidir.
Taklit edilemeyecek orijinal hiçbir şey yoktur.

Kitle iletişiminin yeni bir çağı başlattığını ifade ederek reklamların kişiye
özel uzamı sır olmaktan çıkardığını belirtir. Kişi artık başkası için bir sır
dildir. Medya ise mekan ve zaman anlayışımızı yeniden düzenlemiştir.
Gerçekte dünya ile bağlantımız yoktur, TV ekranlarından bize verileni
gerçek sanmaktayız (Sarup, 1995,195). Gilbert Adair daha önce zikrettiğimiz
eserinde Baudrillard’ın körfez savaşı üzerine olan görüşlerine değinerek
onun körfez savaşının gerçekleşmediğine dair olan görüşlerinden bahsediyor
(Adair, 1994, 71-72). Adair onu hiper gerçeğin kuramcısı olarak niteliyor ve
tv nin yanıltıcı yayınlarından bahsediyor (petrole bulanmış karabatak kuşu- l.
Körfez savaşı). Zaten Baudrillard tv’nin tahriki olmazsa savaşta olmazdı
demektedir. Bir enformasyon çağında olduğumuzu, tv deki haberlerinde
sıranda bir şekilde ertesi gün unutulacak tarzda ardarda yüzeysel olarak
verildiğini söylüyor. Çünkü anlamları yoktur. Kitleler ile medya arasında
karşılıklı bir ilişki vardır ve birbiri olmaksızın olmazlar. 1980’de yazdığı:
kitleler:Medyada toplumsalın patlaması adlı çalışmasında tüketici
kültürünü işler. Bu kültür bütünüyle postmodern bir kültürdür ve dolmuş
edebiyatı çok şişirilmektedir (Sarup, 1995, 197). Kötülüğün Şeffaflığı adlı
eserinde gelişme, ilerleme ve kendini koruma gibi Batıyı var eden ilkelerin
yok olma aşamasına geldiğini göstermek ister. Cinsel devrim, sanatta
devrim, sibernetik devrim hatta politik devrim bile Batının aleyhine
olmuştur. Bunları eserinde transseksüel, işlemsel temizlik, korunma ve
zehirlilik gibi küçük başlıklar altında ele alır (Baudrillard, 1995, 24,45,59).
Arthur Kroker ise Postmodern Scene (postmodern ekran) adlı eserinde
Baudrillard’ın kavramlarını (iç patlama semiurgy, taklit ve üst gerçeklik)
kullanarak ondan daha radikal bir postmodern tavır takınıp, adeta onun adına
kapı dışarı etmeye çalışmaktadır.

6-Politikada Postmodernizm

Postmodernitenin tarihsel bir dönemi olmadığı gibi politik eğilimleri de
yoktur. Diğer alanlardaki belirsizlik burada da egemendir. Postmodernizmi
seçenler büyük anlatıları terk ederler. Zaten Lyotard’da büyük anlatıyı
totalitarizme yol açan özgül bir dünya yorumu olarak görüyordu (Heller-
Feher, 1993, 7) postyapısalcılığında postmodern teze yüklendiği politik
anlamı vardır. O da sınıf çıkarlarına dayalı politikanın zayıfladığını savunur.
Postmodern politikanın hem sağda hem de solda işleve dayalı açık eğilimleri
vardır. Bunlar ilk planda modernitenin tek bir işlevinin ya kuvvetlenmesini
ya da ortadan kalkmasını istiyorlar. Postmodernist işlevselci pragmatist
örneklerine sağda Thatcher’ın halk kapitalizmi, radikal sol ucunda ise
mayıs 1968 Paris olaylarını örnek verirler ( Heller-Feher, 1993, 1Ü).
Kurtarıcı politikacılar postmodernizmle bağdaşmaz çünkü o şimdi ile
uğraşır. Mesihçi politikalardan rahatsız olur. Postmodern politik durum
kültürler ve söylemlerin çoğulluğunun kabulüne dayanır. Büyük anlatıların
yıkılması küçüklerin farklı biçimlere bürünse de bir arada yaşamasına
davettir (Heller-Feher, 1993,12). Postmodern durumun göreli evrenselci
oluşuna katkıda bulunan bir faktörde politik coğrafyada artık bilinmeyen
hiçbir ülkenin kalmayışıdır. Feher ve Heller sınıf senaryolarının kalkmasıyla
demokratik kuramların daha da ciddiye alındığını belirtiyorlar. Batı
politikasının iki yüz yıldır rasyonaliteye dayandığını ve bunun aşındığını
belirterek, çıkara dayalı politikaların rasyonel olduğunu ve az çok ön
görülebileceğini ifade ediyorlar. Postmodern durumda ise politika ve politik
değişim irrasyonel hale geldikçe tamamen olumsuzdur deniyor. Irkçılığın
yeniden yükselişi (Le Pen), Çin’de kültür devrimi (Mao Dönemi) ve Tahran
Üniversitesi öğrencilerinin eylemlerini örnek verirler. Bunlar acı
bırakmışlardır, nedenini de postmodern politikaların irrasyonelliğine
bağlıyorlar (Heller-Feher, 1993, 16-1S).

Heller ve Feher bir olumsuzluk olarak da batı politikasındaki partilerin
konumuyla hareketlerini gösterirler. Toplumsal hareketler seçenekleri
zorlamışlar fakat partiler birer ekonomik ajan olarak kalmışlardır. Sonuçta
seçimler ekonomik sorunlara odaklanmaktadır. Onlar Hannah Arend’in
toplumsalın politik arenadan uzaklaştırılması gerektiği tezini benimsiyorlar
(Heller-Feher, 1993, 21). Postmodernistlere göre yönetim, realistlerin ihmal
ettikleri her şeyi kapsayan praksisin ifadesidir. Lyotard hükümetin teorik
söylem içinde geliştirildiğini savunur. Yönetimin şekillenmesi görüş
noktalarının bir araya gelmesiyle olur. Politik söylev önermesi konsensüsle
sonuçlanmadığı için Lyotard anarşistlikle suçlanır. Murphy bunun yanlış
olduğunu iki şekilde ortaya koyar: birincisi Lyotard egotizm savunucusu
değildir. Farklılığın korunması postmodern yönetimin kilit taşıdır.
Postmodern toplum farklılığın hoş görülmesine dayanır. İkincisi çoğu
anarşist doğa yasalarının ancak resmi yönetim elimine edilirse tam bir
düzeni garantileyeceği düşünür. Oysa postmodern toplum bir nihai
perspektifi bulunmadığı için farklılıklardan oluşan bir toplumdur. Farklılık
noktaları var olduğu için bir düzensizlik var olacağı söylenemez. Anarşiyi
teşvik postmodernizmin asli gündemi değildir. Postmodernistler hem
devletçiliğe hm de liberalizme karşıdırlar. Çünkü bunlar toplumsal kontrolü
amaç ediniyorlar. Demokrasinin işlemesi sürecinde liderlerin varlığını
olağan karşılarlar (Murphy, 1995, 238-243). Otorite hak veya genetik
özelliklerden değil atanmışlıktan doğar. Bu nedenle liderlerin varlığı
demokrasinin çöküşünü göstermez. Hatta söyleyebiliriz ki postmodernizmin
politik tutumu radikal demokrasiden yana bir tavırda
sergilemektedir(Mouffe, 1994, 192-193). Radikal demokrasi 19. yüzyılda
eklemlenen liberalizm ve demokrasiyi ayırmak isteyenlere karşı bir proje
olarak sunulmuştur. Hakları bireyci bir çerçevede değil demokratik haklar
olarak görür ve liberal demokratik geleneğe başka türden bir eklemlenme
sunmak ister. Bu bir hegemonya olacaktır ve çok sayıda demokratik
mücadelenin eklemlenmesinin sonucu olacaktır. Bu da demokratik değer ve
pratiklerin çoğaltılmasını gerektirir. Bu şekilde demokrasiyi sadece
savunmayı değil, derinleştirmeyi de teklif ediyorlar. Şeffaf toplum mitine
karşıdırlar, ilga etmek isterler. Radikal ve çoğul bir demokrasi projesi,
çoğulluğu ve çatışmayı gerektirir ve siyasetin varlık nedenini bunlarda görür.
Liberal demokratik gelenek içinde sadece bir stratejidir. Bu proje
modernitenin demokratik projesini izleyip derinleştirirken aydınlanmanın
totalite anlayışının, özne mitinin ilga edilmesini ister. Bu nedenle radikal
demokrasi postmodern felsefenin gelişimini memnuniyetle karşılamaktadır
(Mouffe, 1994, 196).

Heller ve Feher politik ilke olarak ne Makyavelciliği ne de politikada ahlakı
savunuyorlar. Dünya gerçeklikleri politikacının inancıyla sık sık çelişiyorsa
Kantçı ahlaka yer vermezler (Heller-Feher, 1993, 90-92). Politikacı her türlü
sonucu karşılamalıdır. Ancak Weberci anlamda sorumluluk etiğinden
kaçınılacaktır anlamı çıkarılmaz. Sorumluluk etiği real politikle eşitlenmez.
Bu yüzden Lukacsla atışmış ve onun için bir Bismarc ve Moltke daha
yetiştiremedik diye hayıflanmıştır. Heller ve Feher sorumluluk etiğinin ll.
Dünya savaşı sonrasında en büyük uygulayıcısı olarak De Gaulle’u ve en
büyük kuramcısı olarak ta Henry Kessinger’ı görürler. Kessinger’ın bir
takım ilkeleri vardır. Dünya politikasını Sovyetlerle bir satranç maçı
yaparcasına yürütür. Diğer ülkeleri birer piyon olarak görür. Ülkesinin
politikası üzerine kumar oynamayı asla sevmez. Heller ve Feher
postmodernizmin politika olarak, ancak demokratik ülkelerde
yaşayabileceğine inanırlar. Bunun için Kant’ın maksimlerine benzettikleri
bir takım prensiplerin uygulanmasını isterler (Heller-Feher, 1993, 96-104).

SONUÇ

Postmodernizm kısaca genel olarak bir belirsizliği ifade etmektedir.
Üzerindeki tartışmalar henüz bitmiş değildir. Politik postmodernizm içinde
aynı şeyler geçerlidir. Geri kalmış veya üçüncü dünya ülkelerinde etnik
olarak dağılma süreci olarak algılanırken; ileri ya da sanayileşmiş ülkelerin
ise birleşmeye doğru gittikleri gözlemlenmektedir. Örneğin AB gibi. ABD
ise ulus-devleti dağıtmak şöyle dursun ulus-devlete dayalı bir imparatorluk
gibi hareket etmektedir. AB deneyimi bile birlik içerisinde ulus-devletlerin
kimliklerini koruma gayretini açığa çıkarmaktadır. Belki de
postmodernizmin bir yaşantı sorunu olduğu ve bu yaşantı halinin
kalkmasıyla bu durumun da sona ereceği görüşünü desteklemek veya
katılmak en doğrusu olacaktır.

KAYNAKÇA

ADAİR Gilbert, Postmodernci Kapıyı İki Kere Çalar, Çev: Nazım
DİKBAŞ, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994.

ARMAĞAN Mustafa, Gelenek ve Modernlik Arasında, İnsan Yayınları,
İstanbul, 1995.

BAUDRİLLARD Jean, Kötülüğün Şeffaflığı- Aşırı Fenomenler Üzerine
Bir Deneme, Çev: E. ABORA- I. ERGÜDEN, Ayrıntı Yayınları, İstanbul,
1995.

................ , Tüketim Toplumu, Çev: H. DEREÇAYLI - F. KESKİN,

Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1997.

DELEUZE G,- GUATTARİ F, Felsefe Nedir?, Çev: Turhan ILGAZ, YKY,
İstanbul,1993.

HABERMAS Jurgen, Bilgi ve İnsansal İlgiler, Çev: Celal A. KANAT,
Küyerel Yayınları, İstanbul, 1997.

---------------- , İdeoloji Olarak Teknik Ve Bilim, Çev: Mustafa TÜZEL,

YKY, İstanbul, 1993.

................ , Rasyonel Bir Topluma Doğru, Çev: A. ÇİĞDEM- M.

KÜÇÜK, Vadi Yayınları, Ankara, 1992.

FUKUYAMA Francis, Tarihin Sonu Mu?, Çev: Yusuf KAPLAN, Rey
Yayınları, Kayseri, 1993.

HELLER Agnes-FEHER Fehence, Postmodern Politik Durum, Çev: Ş.
Osman AKINHAY, Öteki Yayınları, Ankara, 1993.

MOUFFE Chantal, “ Radikal Demokrasi: Modern mi? Postmodern mi?”,
Modernite Versus Postmodernite , Der: Mehmet KÜÇÜK, Vadi Yayınları,
Ankara, 1994.

LYOTARD J.F., Postmodern Durum, Çev: Ahmet ÇİĞDEM, Arı
Yayınları, İstanbul, 1990.

MURPHY John W., Postmodern Toplumsal Analiz ve Postmodern
Eleştiri, Çev: Hüsamettin ARSLAN, Eti Yayınları, İstanbul, 1995.

SARUP Madan, Postyapısalcılık ve Postmodernizm, Çev: AB.GÜÇLÜ,
Ark Yayınları, Ankara, 1995.

SLATER Phil, Frankfurt Okulu, Çev: Ahmet ÖZDEN, Kabalcı Yayınları,
İstanbul, 1998.

SOYKAN Ömer Naci, Türkiye’den Felsefe Manzaraları, Yapı-Kredi
Yayınları, İstanbul, 1993.

1

Yrd. Doç. Dr. Hasan YILDIZ, Dumlupınar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji
Bölümü