Türk edebiyatında Vâmık u Azrâ hikâyesi oldukça önemli bir yere sahiptir. Yûsuf u Züleyhâ, Leylâ vü Mecnûn veya Ferhâd u Şirin hikâyeler kadar yaygın hâle gelmemişse de, iki kahramanlı aşk hikâyeleri söz konusu edilince Vâmık u Azrâ da bunların arasında yerini alır.
Vâmık u Azrâ konusunu, başka divan şâirleri de mesnevi hâlinde yazmışlar ama bunlar içinde en fazla Bursalı Lâmi'î Çelebi'nin Vâmık u Azrâ mesnevisi meşhur olmuştur. Bu şöhret, diğer Vâmık u Azrâ mesnevilerini gölgede bırakmış, hattâ unutulup kaybolmalarına sebep olmuştur.
Edebiyatımızın büyük mesnevilerinden bâzıları üzerinde çalışmalar yapılmış fakat Vâmık u Azrâ mesnevileri üzerinde bugüne kadar ciddi sayılabilecek araştırmalar yapılmamıştır. Bu yüzden Vâmık u Azrâ konusunu, özellikle Lâmi'î Çelebi'nin bu addaki mesnevisini doktora çalışması olarak hazırlamayı düşündük, önce eserin yazma nüshalarını tesbit ederek, 16 nüshadan onbir nüshayı bizzat inceleyip değerlendirerek, aralarından seçtiğimiz 8'ini karşılaştırdık. Bu karşılaştırma neticesinde Lâmi'î'nin Vâmık u Azrâ mesnevisi 5981 (102 beyittik Kasîde-i Gül-i Sad-Berk dâhil) beyit olarak tesbit edilmiştir. Doktora çalışmamızın inceleme kısmını bu metin üzerine dayandırdık.
Çalışmamızın inceleme kısmında asıl amacımız; Lâmii'-nin Vâmık u Azrâ mesnevisi olduğu halde, konuya girmeden önce, giriş kısmında, Lâmi'î'nin hayatı, edebî kişiliği hakkında bilgi vermeyi, 46'ya varan manzum ve mensur eserlerinin, kitaplıklarda!*! yerleri de gösterilerek alfabetik sıraya göre bir listesini ekledik. Böylece çalışmamız iki kısım oldu. Birinci kısmın birinci bölümün ise, Vâmık u Azrâ hikâyesinin kaynağını araştırarak konunun daha önce hangi şâirler tarafından yazıldığı tesbit edildi.
Vâmık u Azrâ adları, bütün bir hikâye hâline getirilmeden önce çeşitli eserlerde, birçok şâir tarafından anılmış, Leylâ ile Mecnûn, Çemşîd ile Hurşîd. Husrevî ile Şirin, Yûsuf ile Züleyhâ gibi birer âşık ve ma'şûk simgesi olarak kullanılmıştır. Başka dillerde Vâmık u«Azrâ hikâyesini yazanlar araştırılırken, hikâyenin Yunan asıllı olduğu görülmüştür. Devletşah Tezkiresinde verilen bilgiden hareketle Sehl b. Hârûn El-Destemiysânî'yi ilk Arapça Vâmık u Azrâ yazarı olarak kabul etmek zorunda kaldık. Araştırmalarımız esnasında Arapça, Farsça ve başka dillerde 21 Vâmık u Azrâ yazan tesbit ederken Türk Edebiyatında bu sayının 7'ye ulaşmış olduğunu gördük.
Kaynaklar, Lâmi'i Çelebi'nin Vâmık u Azrâ'sınm Un-surî'nin aynı addaki mesnevisinin tercümesi olarak göstermektedirler. Bundan dolayı, Muhammad Şefî' tarafından bulunup ve diğer eserlerden de derlenenenlerle birlikte 515 beyte varan Unsurî'nin Vâmık u Azrâ mesnevisini ele aldık. Lâmi'î Çelebi'nin eseriyle karşılaştırarak benzer motifler bulmaya çalıştık. Neticede Lâmi'î'nin eserini nazmeder-ken Unsurî'den faydalandığını fakat tercüme yoluna gitmediğini gördük. Lâmi'î, eserin çerçevesini başkalarından almış, ancak yabancı adların çoğunu değiştirmiş, esere yeni olaylar, yeni motifler ve yerli unsurlar katarak büyük bir mesnevi meydana getirmiştir.
İncelememizin ikinci bölümünde Lâmiî'înin Vâmık u Azrâ'sı bütünüyle ele alınarak, değişik yönleriyle araştırılmış; önce hikâyenin konusu anlatılmış, Unsurî'nin bugün ele geçen 515 beyitlik hikâyesinin Lâmi'î'de 6000 (5981) beyi tlik büyük bir mesnevi hâline nasıl geldiğini açıklayabilmek için konu özetlenmiştir. Bundan sonra hikâyenin kahramanları, hikâyedeki masal unsurları, savaşlar, Islâmî unsurlar, âdetler, mûsikî, aşk, ve kozmik âlemle ilgili tesbit-ler ayrı kısımlar hâlinde incelenmiştir.
Çalışmamızın üçüncü bölümünde ise Vâmık u Azrâ mesnevisinin şekil özellikleri; nazım şekilleri, vezinleri, eserin dil ve üslûp yönü incelenmiştir.
İkinci kısımda Lâmi'î'nin Vâmık u Azrâ mesnevisinin yazma nüshaları tanıtılmış, bunlar arasından seçilen sekiz nüshanın şecereleri çıkarılmış, tenkidli metin kurulurken tutulan yol belirtilmiştir. Eserin karşılaştırmaları metninden önce: konu başlıklarını ihtiva eden bir liste konulmuştur.
Böylece Türk Edebiyatındaki tanınmış mesnevilerden birinin daha tam ve güvenilir bir metin halinde ortaya konmasına çalışılmıştır. Çalışmamız : inceleme 190, Metin : 487 (190+487=677) sahife olmak üzere iki cild halindedir.
Türk Dünyası Araştırmaları, Ayrı Basım
