Güney bölgemizin en önemli şehirlerinden birisi olan Adana, tarihte pek çok olaya sahne olmuştur. 1909'dan başlayarak 5 Ocak 1922'ye kadar olan dönem, Adana'da çalkantılarla geçmiştir. Ermenilerin çıkardıkları isyanlar, yaptıkları katliamlar, Fransız işgali, Kaç-Kaç olayı Adanalıların acıyla andıkları olaylardır. Ancak, Mustafa Kemal Paşa'nın başlattığı Milli Mücadele hareketi bütün yurtta olduğu gibi Adana'da da vücut bulmuş, Adanalılar da Kuva-yı Milliye saflarında yer alarak işgalci Fransızlara ve Ermeni komitacılarına karşı mücadeleye girişmişlerdir.
Eli silah tutan vatanperver her Adanalının katıldığı Milli Mücadele grupları Türk Milletinden büyük destek görüyordu. Savaşamayacak durumda olan yaşlı erkekler, çocuklar ve kadınlar cephe gerisinde hizmet veriyorlar, durumu iyi olanlar da maddi yardımda bulunuyorlardı. Çoğu zaman kadınlar da Milli Kuvvetler safında savaşa katılıyorlardı. Kara Fatma adıyla tanınan Adile Hanım Adana Cephesi'nde gösterdiği kahramanlıklarla Türk kadınının vatanperverliğine iyi bir örnektir.
Bu topyekûn mücadelede basın da yerini almıştı. Kuva-yı Milliye'nin silah gücüne olduğu kadar kalem gücüne de ihtiyacı vardı. Bu amaçla gazete çıkarılmağa başlanmıştı.
Milli Mücadele yıllarında yayımlanan gazetelere geçmeden önce Adana'da yayıncılığın ne zaman başladığı ve Milli Mücadeleye kadar olan dönemde Adana basını hakkında bilgi vermek istiyorum.
Adana'da basın hayatı Tanzimat'ın ilanından sonra başlamış ve bu dönemden sonra Adana'da gazeteler yayımlanır olmuştur. İşgal dönemine kadar Adana'da on iki gazete yayımlanmıştır. Bu gazetelerin büyük bir bölümü birkaç sayı çıkabilmiş daha sonra ise kapanmak zorunda kalmıştır. İçlerinden bazıları ise etkili yayınlar yapmışlardır.
Bu dönem içersinde en uzun süre yayınlanabilen gazete aynı zamanda Adana'nın ilk gazetesi olan Seyhan'dır. Seyhan gazetesi 5 Mart 1873'te haftalık olarak yayımlanmaya başlamıştır. İlk birkaç sayısı dört sayfa olarak yayımlanan gazetenin iki sayfası Ermenice idi. Ancak birkaç sayı sonra Ermenice sayfalar kaldırılmış, gazete tamamıyla Türkçe olarak yayımlanmaya başlanmıştır. II. Meşrutiyetin ilanından sonra bir süre günlük olarak yayımlanmışsa da 1909' da kapanmıştır. Seyhan gazetesi bir bakıma Adana İlinin resmi yayın organı idi. II. Meşrutiyetin ilanına kadar başka gazete yayımlanmadığı için bu dönemin ilk ve tek gazetesi olma özelliğini taşımıştır1.
II. Meşrutiyetin ilanından sonra Adana'da yayımlanan diğer gazeteler şunlardır:
İtidal, haftalık siyasi gazete olarak 1908 yılında yayımlanmıştır. Gazete İttihat ve Terakki Cemiyetinin taraftarlığını ve meşrutiyet yönetiminin savunuculuğunu yapmıştır. 1909 Adana olayları sırasında yaptığı yayın üzerine kapatılmıştır2.
Rehber-i İtidal, İttihat ve Terakki Cemiyeti taraftarlarının yayımladığı İtidal gazetesine karşı yayımlanan bir gazetedir. 1909 yılında yayımlanmaya başlayan gazete aynı yıl kapanmak mecburiyetinde kalmıştır. Bu gazeteyi yayımlayan Fanizade Ali İlmi, daha sonra Fransızların Adana'yı işgal etmesi üzerine Fransızların desteğiyle Ferda gazetesini yayımlamaya başlayacaktır3.
Şimşek, Hürriyet ve İtilaf Fırkası taraftarı bir gazetedir. 1909 da yayımlanmış, 1910 yılında kapanmıştır. Gazeteyi yayımlayan Harputizade Enver Bey'dir4.
Teceddüt, haftalık siyasi gazetedir. İttihat ve Terakki Fırkası taraftarı idi. 1908 yılında yayımlanmaya başlamış 1910'da kapanmıştır. Gazeteyi Kethü-dazade İbrahim Bey yayımlamaktaydı. Teceddüt, Milli Mücadeleden sonra l Mayıs 1923 tarihinde yeniden yayımlanmaya başlamışsa da l Temmuz 1924'te kapanmıştır5.
Yaşasın Ordu, haftalık siyasi gazetedir. Yüzbaşı Lütfı Bey tarafından l Eylül 1908 tarihinde yayımlanmış, birkaç sayı yayımlandıktan sonra aynı yıl kapatılmıştır6.
Anadolu, 1909 yılında yayımlanmaya başlamış, 1914 yılında kapanmıştır. Süleyman Vahit bey tarafından yayımlanan haftalık siyasi gazetedir7.
Çıngırak, 1909 yılında yayımlanmaya başlanmış, 1910 yılında kapanmıştır. Teceddüt gazetesi sahibi Kethüdazade İbrahim Bey tarafından yayımlanan bir karikatürlü mizah gazetesidir8.
Çukurova, 1909 yılında yayımlanmaya başlamış, dört sayı çıktıktan sonra aynı yıl kapanmıştır. Haftalık siyasi gazetedir; çıkaran Kamberzade Mahmut Bey'dir9.
Duman, 1909 yılında yayımlanmaya başlamış.
Ancak dört sayı yayımlanabilmiş, 1910 yılında kapanmıştır, itidal gazetesi yazarlarından İsmail Safa Bey tarafından yayımlanmıştır10.
İkaz, 1912'de Hafız Mahmut Efendi tarafından çıkarılmıştır. Hafız Mahmut, işgal yıllarında Fransızlarla işbirliği yapmış ve işgal kuvvetleri tarafından Adana Belediye Başkanlığı görevine getirilmiştir. Fransızların Adana'dan çekilmesinden sonra yurtdışına sürülmüştür11.
Hayat, 1914 yılında sadece cumartesi günleri yayımlanan bir haftalık siyasi gazetedir. Mücavirzade Mustafa Emin Bey tarafından yayımlanmıştır (Mücavirzade Mustafa Emin Bey, Adana'da ilk özel basımevi kuran kişidir.) Bu gazete kesintili olsa da 1918 yılına kadar yayın hayatını devam ettirmiştir. Hayat Gazetesi Adana'nın işgale uğraması üzerine kapanmıştır. Fakat işgal yıllarında Hayat Matbaası Adana ve Yeni Adana gazetelerini yayımlamış, ancak bu gazeteleri işgal güçleri tarafından kapatılıp, matbaaya da el konulmuştur. Hayat Gazetesi Adana'nın kurtuluşundan sonra 15 Mart 1922'de yeniden yayınlanmaya başlamıştır12.
Bu dönemi değerlendirdiğimizde 1873-1909 yıllan arasında yayımlanan tek gazete Seyhan gazetesidir. II. Meşrutiyetin ilanından sonra yayımlanan gazeteler pek uzun ömürlü olmamıştır. Bu dönemdeki on iki gazeteden sadece ikisi Anadolu ve Hayat gazetelerinin yayın hayatı diğerlerine göre daha uzun sürelidir.
Bu dönemde yayımlanan gazeteler bir bakıma işgal yıllarında ve daha sonra da Cumhuriyet döneminde yayımlanacak olan gazetelere örnek teşkil etmişlerdir. Kurtuluş Savaşında Adana'da Kuva-yı Mil-liye'nin yanında olan gazeteler yayımlandığı gibi, karşısında olan gazeteler de yayımlanmıştır.
Milli Mücadele karşıtı gazeteler dönemin en son teknikleriyle, kaliteli kâğıtlara basılıyor ve Fransız uçaklarıyla havadan şehre ve cephelere atılıyordu. İşgalcilerin desteklediği bu gazetelere halk rağbet etmiyordu. Ferda, Adana Postası, Rehber-i İtidal gibi işbirlikçi gazeteler, adeta Fransız işgalcilerinin resmi yayın organı gibi görev yapıyorlardı. Fransız Valisinin beyannameleri bu gazetelerde yayımlanıyordu. Yine bu gazetelerde Mustafa Kemal Paşa ve Kuva-yı Milliye aleyhinde akla hayale gelmeyecek iftiralarla dolu yazılar çıkıyordu.
Adana, Adanaya Doğru, Yeni Adana gibi gazeteler ise her türlü imkânsızlığa ve baskıya rağmen Kuva-yı Milliye'nin sözcülüğünü yapmakta idiler. Bu gazeteler şehre gizli gizli sokuluyor, mukaddes bir eser gibi okunuyordu. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin, T.B.M. Meclisi'nin beyannameleri bu gazetelerde yayımlanıyordu. Milli kuvvetlerin elde ettiği zaferler, düşmanın hizmetine ait haberler sevinçle, işgalcilerin ve Ermeni komitacılarının katliamlarını anlatan haberler de gözyaşlarıyla okunuyordu.
Bu gazetelerin yanı sıra Adana'da Ermeniler tarafından Ermenice, Fransız işgal güçleri tarafından Fransızca olarak yayımlanan gazeteler de vardır. Ermeni gazeteleri hayali bir Ermenistan devletinin kurulması için yayın yapıyorlardı. Asırlardır bir arada yaşadıkları Türkleri en büyük düşman olarak gösterip Kilikya adını verdikleri bu bölgedeki Türk varlığının sona ermesi için çalışıyorlardı. Türkler hedef gösteriliyor, katliam çağrıları yapılıyordu.
Cephedeki savaşın yanı sıra gazeteler arasında da kıyasıya bir savaş mevcuttu. Gazetelerde sık sık birbirlerini hedef alan yazılar yayımlıyordu. İşgal yıllarında Millî Mücadele taraftarı olan gazeteler şunlardır:
İşgalci güçlere karşı milli birliği korumak ve bölgenin düşman işgalinden kurtarılmasını desteklemek amacıyla Adana adında bir gazetenin çıkarılması kararlaştırılmıştı. Gazetenin yayımlanması görevini genç öğretmenlerden Ahmet Remzi (daha sonra Yüreğir soyadını almıştır) ile Adana'da ihtiyat subayı olarak görevliyken burada terhis edilen aslen Yozgatlı Ahaveynzade Avni üstlenirler. Resmi başvurunun yapılarak gazete yayımlama imtiyazının alınmasından sonra 25 Birinci Kânun 1918 tarihinde Adana gazetesinin ilk sayısı yayımlanır. Gazete Mücavir-za-de Mustafa Emin Bey'in Hayat Matbaası'nda dizilip basılıyordu. Üç sayı çıkan Adana gazetesi Fransız işgal güçleri tarafından, Milli Mücadele'yi destekleyen yazılarından dolayı kapatılır13.
Adana gazetesinin üç sayı çıktıktan sonra kapatılması üzerine Ahmet Remzi ve Avni Beyler Yeni Adana adında yeni bir gazete çıkarmak isterler. Uzun uğraşıları sonunda valilikten Yeni Adana gazetesi için izin alırlar. Böylece Yeni Adana, Adana gazetesinin kaldığı yerden yayına devam etmeye başlarlar. Gazete yine Mücavir-zade Mustafa Emin Beyin Hayat Matbaası'nda basılmaktadır14.
Yeni Adana gazetesinin sekizinci sayısında Avni Bey "Kanuna Hürmet" başlığı ile bir başyazı yayımlar. Avni Bey bu yazısında kanuna saygı gösterilmesini basma müdahalelerde bulunulmamasını, gazetelerin kapatılmaması gerektiğini yazar. Bunun üzerine işgal güçleri Hayat Matbaasını basarak, gazete koleksiyonlarına belgelere ve matbaa makinelerine el koyarlar. Bu döneme Yeni Adana gazetesinin birinci dönemi demek doğru olur. Çünkü gazeteyi kuran Ahmet Remzi Bey gazete kapatıldıktan sonra bir müddet Adana'yı terk ederek Kayseri'ye gitmiştir. Kayseri'de Adana Müdafaa-i Hukuk Cemiyetini kuran Ahmet Remzi Bey bir yandan da Yeni Adana gazetesinin yayınını devam ettirmenin yollarını arıyordu. Kayseri'de Mazlum Rasim Bey'le birlikte Adana'ya Doğru adıyla bir gazete çıkarmaya başladılar.
Adana'ya Doğru gazetesinin amacı dikkatleri Ada-na'daki cinayetlere ve kötülüklere çevirmekti. Gazete de ayrıca Heyet-i Temsiliye kararları da yer almaktaydı. Adana Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin merkezi Kayseri'den Niğde'ye taşınınca Adana'ya Doğru gazetesinin de yayın hayatı son buldu15.
Ahmet Remzi Bey Yeni Adana gazetesini yeniden çıkartmak istiyordu. Pozantı'da Yeni Adana 'nın tekrar çıkarılması kararlaştırılır. 25 Temmuz 1336'da (1920) de Yeni Adana'nm 9. sayısı yayınlanır. Böylece Yeni Adana'nm ikinci yayın dönemi başlamış olur.
Yeni Adana sadece güney cephesine ait haberleri vermekle kalmamış aynı zamanda bütün cephelere ait haberleri de duyurmaya çalışmıştır. Gazi Mustafa Kemal Paşa'mn beyanatları, Meclisteki konuşmaları ve telgrafları Yeni Adana sayesinde Çukurova halkına ulaşmıştır.
Yeni Adana gazetesi, Çukurova bölgesinde Milli Mücadele'nin sesi olmuş ve bu görevi layıkıyla yerine getirmiştir. Gazete Pozantı'da yayımlandığı yıllarda her ne kadar "Nüshası 5 kuruştur" yazısıyla çıkmışsa da asla para ile satılmamış, halka bedava dağıtılmış, cephelere gönderilmiştir.
Gazetenin 80. sayısında yer alan duyuru ile Yeni Adana gazetesi artık günlük olarak yayımlanmaya başlanır. Yeni Adana gazetesi Adana'nm kurtuluşu ile 198. sayısından itibaren Adana'da yayımlanmaya başlanmıştır. Gazete halen Adana'da Ahmet Remzi Yüreğir'in oğlu Çetin Remzi Yüreğir yönetiminde yayınına devam etmektedir.
Tan Yeri, Ermeni ve Fransız aleyhtarı haftalık siyasi gazetedir. Fransızların Adana'da yayımlanmaya başlayan Yeni Adana gazetesini kapatması üzerine o sıralarda 19 yaşında bir genç olan İhsan Altay (Orhun) Tan Yeri adında bir gazete çıkarmaya başlamıştır. 1919 yılında yayımlanan gazetenin ancak üç sayısı çıkabilmiştir16.
Milli Mücadele karşıtı gazeteleri 3 grupta toplayabiliriz. Birinci grup Türkler tarafından yayımlananlardır. Bunların başında Ferda gazetesi gelmektedir. Bu gazete Fani-zade Ali İlmi tarafından 1. Aralık 1918'de Adana'da yayımlanmaya başlamıştır. İşgalin başlamasıyla birlikte Ferda gazetesi işgalci yöneticilerin tebliğlerini, çeşitli konulardaki beyanatlarını yazmıştır17.
Ferda gazetesi Ali llmi'nin çıkardığı ilk gazete değildir. 2. Meşrutiyetten sonra Rehber-i İtidal adıyla bir gazete çıkarmış fakat bu gazete uzun ömürlü olmamıştı. Ferda gazetesi Ankara Antlaşmasından sonra Milli Mücadelenin başarıya ulaşacağını anlayınca hemen yayınını değiştirmiş ve Milli Mücadele lehinde yazılar yazmaya başlamıştır. Ancak, o kadar ihanetin birkaç yazıyla bağışlanmayacağı kesindi. Durumu anlayan Ali İlmi her şeyini bırakarak Ada-na'yı terk etmiştir.
Ali İlmi'nin kurduğu Rehber-i İtidal gazetesi işgal sırasında İstanbulluzade Ziya tarafından yeniden yayımlanmıştır. İşgal yıllarında yayımlanan Rehber-i İtidal gazetesinin bir nüshası bile günümüze ulaşmamıştır. Ancak bu gazetenin yayımlandığını Yeni Adana gazetesinin 36. sayısında verdiği bir haberden öğreniyoruz18.
Adana Postası gazetesi Giritli İlhami tarafından Adana'da çıkarılan ve Kuva-yı Milliye'ye karşı yayın yapan bir günlük gazetedir. Fransızlar Adana'yı terk etmeden kısa bir süre önce Adana Postası gazetesi kendiliğinden kapanmış ve sahibi İlhami de Fransızlar tarafından Suriye'de görevlendirilmiştir.
Rehber gazetesi, Selanikli Ata Derviş tarafından yayımlanmış olan haftalık siyasi gazetedir. Fransız işgal yönetiminin parası ve desteği ile yayımlanmıştır19.
İkinci gruptaki gazeteler Ermeniler tarafından yayımlanan gazetelerdir.
Adana'da Türklerin yanı sıra Milli Mücadele aleyhine Ermeniler de gazete çıkarıyordu. İşgal yıllarında Ermeniler tarafından çıkarılan gazeteler şunlardır:
Toros, Kilikya, Hayistan, Azadamard, Adana, Davros, Haygagan Tsayn, Art, Sakank, Ararat, Nor Aşharn, Kilikya Surhantay, Nor Serunt. Bu gazetelerin hepsi 1921 yılında kapanmıştır. Bunlardan sadece Adana adıyla yayımlanan gazete Ermeni harfleriyle Türkçe olarak yayımlanıyordu. Diğerleri ise Ermenice olarak çıkıyordu20.
Üçüncü gruptaki gazeteler ise Fransızlar tarafından yayımlananlardır:
Fransız işgal güçleri Adana'da bulundukları yıllarda işgali haklı göstermek, elde ettikleri başarıları duyurarak askerleri arasında maneviyatı güçlendirmek amacıyla iki gazete yayınlamışlardır.
Fransızlar bu gazetelerini zorla el koydukları Mü-cavirzade Mustafa Emin Bey'in Hayat Matbaası'nda basmışlardır. Bu matbaada gazetelerin yanı sıra işgal komutanlığının bildirileri ve duyuruları da basılmıştır.
Türk milleti, Kurtuluş Savaşını topyekûn bir mücadele sonucu kazanmıştır. Askerlerin yanı sıra yaşlı, genç, kadın, çocuk herkes vatan savunmasına koşmuştur. Vatansever Türk basını da bu mücadelede yerini almış ve bütün imkânsızlıklara, güçlüklere rağmen görevini yapmıştır. Bu değerli insanları rahmet ve saygıyla anıyoruz.
NOTLAR
1 Yurt Ansiklopedisi, C. l, İstanbul 1982, s. 165.
2 Ahmet Remzi Yüreğir "Hatıralar", 1934, Tefrika 17.
3 İsmail Tevfik (Okday), Adana Vilayeti Matbuatı, Ankara, 1932, s. 24.
4 A.g.e., s. 26.
5 A.g.e., s. 27.
6 A.g.e., s. 29.
7 A.g.e., s. 17.
8 A.g.e., s. 18.
9 A.g.e., s. 19.
10 A.g.e., s. 19.
11 Yurt Ansiklopedisi C. I, s. 165.
12 İsmail Tevfik (Okday), a.g.e., s. 21-22.
13 Yüreğir, "Hatıralar", Tefrika no: 40.
14 A.g.m., Tefrika no: 42.
15 Ömer Sami Coşar, Milli Mücadele Basını, İstanbul, s. 68.
16 İsmail Tevfik (Okday), a.g.e., s. 27.
17 Damar Arıkoğlu, Hatıralarım, İstanbul, 1961, s. 172.
18 Yeni Adana, l Kânunuevvel 1920, s. 36.
19 Yurt Ansiklopedisi, C. I, s. 165.
20 İsmail Tevfik (Okday), a.g.e., s. 17-29.
KAYNAKÇA
Gülseren Akalın, Milli Mücadele'de Adana Basım, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1990.
İsmail Arar, Kurtuluş Savaşının Ünlü Gazeteleri, Kitap Belleten, Yıl l, No. 2, İstanbul, 1960-1961.
Damar Arıkoğlu, Hatıralarım, İstanbul, 1961.
İsmail Tevfik (Okday), Adana Vilayeti Matbuatı, Ankara, 1932.
A. Remzi Yüreğir, "İşgal Zulüm Fecaat Esaret Karşısında Türk Çocuklarının Gösterdikleri Fedakârlıklar", Yeni Adana, Adana, 1953.
A. Remzi Yüreğir, "Millî Mücadele Hatıraları", Yeni Adana, (25.12.1942-18.10.1944 tarihleri arasında tefrika edilmiştir. Tefrika sayısı 538'dir.
A. Remzi Yüreğir, "Millî Mücadelede Çukurova", Yeni Adana, (25.12.1952-13.10.1953 tarihleri arasında tefrika edilmiştir. Tefrika sayısı 240'tır).
A. Remzi Yüreğir, "Millî Mücadelede Çukurova II", Yeni Adana, (29.10.1953'te başlayan ve 20 tefrika süren hatıralar).
Remzi Yüreğir, "Millî Mücadelede Çukurova III", Yeni Adana, (5.1.1954'te başlayan ve 127 tefrika süren hatıralar).
