Günümüz Adana Âşıklık Geleneğinde Nasihat (Öğütleme)

Prof. Dr. Erman Artun
Çukurova Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi.

Âşık tarzı şiirde didaktik (öğretici) şiirlere "nasihat" adı verilir. Bir şeyi öğretmek, bir düşünceyi tanıtıp yaymak için yazılan şiirlerdir. Âşıklarda öğretici olmak yaygın bir nitelik olduğu için halk şiirlerinin çoğunda az veya çok öğreticilik özelliği vardır.

Âşık, halkın yaşamından seçtiği konuları halkın diliyle anlatır. Güncel olaylar halkın ilgisini canlı tutacak biçimde kurgulanarak pekiştirilir. Âşıklar yaşadıkları toplumun sözcüleridir. Toplumsal değerlerden ödün vermezler, ahlakçıdırlar. Onlar güncel, toplumsal olaylara göndermeler yaparak halkı, barış, sevgi, kardeşlik gibi insanlığın ortak paydalarına duyarlı kılmak için uyarırlar, yönlendirirlerdi.

Türk halk edebiyatı, nasihat türü şiirler yönünden çok zengindir. Nasihat kültür hayatının bir parçasıdır. Nasihatların içeriği Türk kültürünün tarihsel sürecindeki değişimiyle ve gelişimiyle günümüzdeki şeklini almıştır. Nasihat hayatın her öğesinde vardır. Ancak başkalarına aktarıldığında bir forma girerek edebiyata yansır. Söz olarak ortaya çıkan nasihat, yazıya geçirildiğinde ebedî bir kimliğe bürünür.

Nasihat kavramı ders verme, doğruyu gösterme amacının yanı sıra dolaylı ve dolaysız olarak eleştiriyi, yergiyi ve bazen öfkeyi de içerir. Nasihatler uyarma, deneyimi aktarma ve eğitim amaçlıdır, geçmişte ve günümüzde olmuş, gelecekte olabilecek olumsuzlukların önceden gösterilerek doğrular verilerek olumsuzlukların tekrar yaşanmaması çabasına ve isteğine dayanır. Nasihatla, taşlama, eleştiri arasında ince bir çizgi vardır.

Âşıklar, usta-çırak ilişkisine dayalı gelenekten öğrendiklerini bireyse deneyimlerini insanlara aktarmak, onlara doğruyu göstermek için sorumluluk duymuşlardır. (1) Âşıkların nasihatlerini, ahlak anlayışlarını biçimlendiren İslamiyet ve Türk töresidir.

Âşıklar, kişilerde ve toplumda görülen toplumun değer ve normlarına aykırı her konu ve davranış biçimini nasihat konusu yaparlar. Âşıkların nasihatlerinde kişisel, toplumsal ve siyasi boyut vardır. Onların nasihatleri düşündürür, toplum insan ilişkilerini irdeler. Öğütlemeler olaylara ayna tutup yansıtan yönleriyle işlevseldir.

Bazı âşıkların sözleri özdeyiş gücünde olup dilden dile dolaşır. Nasihat türü şiirler her biçimde söylenebilir (2).

Âşıklarla yaşadıkları yöre arasında bir bağ vardır. Âşıklık geleneğinin oluşmasında ve gelenek içinde yetişen âşıkların şekillenmelerinde geçmişten günümüze kalan tarihî ve kültürel mirasın önemli bir rolü vardır. Çağının düşünce hayatı, inanç sistemi yanında yaşama biçimi, âşığın, dünyayı kavrayışını, algılayışını, tavrını etkiler ve belirler. Çağının külltür değerleri içinde yoğrulan ve yeterli birikime kavuşan âşık, devrinin estetik anlayışına uygun şiirlerini yazar. Yalnızca nasihat için yazılan atasözü destanlarından, dinî - tasavvufi şiirlere varana kadar her çeşit şiir içinde didaktik öğeye rastlanır. Bu nedenle bu tür şiirlerin belli özelliklerinden bahsetmek zordur (3).

Âşık içinde yaşadığı kültür değerlerini, çağının ve yaşadığı toplumun sosyal gerçeklerini, ideal edindiği değerlerini kendi bakış açısından sunar. Bir noktada âşığın nasihatleri, topluma bir düzen getirir. Âşık; bir olayı, bir davranışı çağın kültürüne, hayatı algılayışına göre değerlendirip, eleştirerek nasihat verir.

Adana Âşıklık Geleneğinde Öğütleme

Adana, âşıklık geleneğinin canlı bir biçimde sürdürüldüğü birkaç ilden biridir. Adana'da son yıllardaki göç olgusu ve iletişim araçlarıyla sağlanan kültür alışverişi gerek dil, gerekse konu açısından kırsal kesimdeki âşıklarla şehirde yaşıyan âşıkları birbirine yaklaştırmıştır. Adanalı âşıklar yaşadığı çevre insanının bakışını, aşk anlayışını, tepki, eleştiri, yergisini vb. geleneğin penceresinden dile getirirler (4).

Sanat ürünleri, toplumun yapısından soyutlanamaz. Bunlar toplumsal ilişkilerden doğan olgulardır. Ancak toplumsal ilişkilerin değişmesiyle birlikte estetik zevkler de değişir. Âşıkların yetiştikleri çevreler, âşıkların kimlikleri, kültürü.onların nasıl bir değerler bütünü taşıdığı hakkında bilgi verir. Adanalı âşıklar kent kültürüne yabancı olmayan köy kültürünün insanlandır. Yetiştikleri çevrenin kültürüyle şekillenirler.

Topluma öğüt vermek eski ozan-baskı töresidir. Eskiden âşıklar Allah'a yakın sayılmakta, sözlerinde keramet aranmaktaydı. Günümüzde halk, âşıklara böyle bakmıyor. Yine de nasihatleri yönlendirici oluyor.

Kültür topluluğu; dünya görüşü ve buna bağlı olarak davranışlanyla bir zaman boyutundaki sürekli oluşumdur. Statik değil dinamiktir. Hızlı kültür değişimiyle âşıklar her geçen gün halk kültüründen, âşıklık geleneğinden kopuyorlar.

İçerik

Adanalı âşıklar halkın sıkıntılarını, şikâyetlerini kendi yaşadıkları olaylarla da özdeşleştirerek toplumdaki yanlışlıklara, bozukluklara karşı toplumun tepkisini dile getirmiş, kimi zaman da verdikleri öğütlerle onları yönlendirmeye çalışmışlardır. Adanalı âşıklar bir aksaklık gördüklerinde toplumu temsil görevi üstlenerek, toplumun isteklerini ve tepkilerini şiirleriyle dile getirirler. Onlar nasihat türü şiirlerinde insanın insana, dine, değer yargılarına ve topluma karşı sorumluluklarını hatırlatmışlardır.

Adanalı âşıkların nasihatleri ayırıcı, yargılayıcı değil birleştiricidir. Onların nasihatleri kişilere sunulan yararlı, denenmiş yaşam kesitleridir. Onlar erdemli bir kişinin sakınıp yapmaması gereken şeyleri sıralar. Adanalı âşıkların nasihat türü şiirlerinin arka planında dönemin sosyal ve ekonomik çarpıklıkları, yozlaşan değerler ve bu değerler karşısında farklı davranış biçimleri sergileyen kişilere uyarı ve nasihat vardır. Âşık bazen eski değerlerden yana tavır alıp bunları uygulamayanlara nasihat eder. Bazen eskimiş değerlere bağlı kalıp çağa uymayanları eleştirip, nasihat eder. Bazen de taşlama takılmalarla eleştirir. Her eleştiri bir tür örtülü nasihattir.

Günlük yaşamdaki gelişim ve değişimler toplumsal yaşamdaki geleneksel yapıyı çatlatmakta, yerleşmiş değerler sarsılmakta, bunun yerini yeni yaşama biçimi örnekleri almaktadır. Âşıklar bu hızlı değişim ve gelişimden etkilenmişlerdir. Âşıklar bireysel tercihleriyle toplu kurallar arasında sıkışmıştır. Yeni yaşamın önerdiği değerlerle eskinin değerleri arasında kalan âşık bocalamaktadır. Bu ikilem Adanalı âşıkların nasihat türü şiirlerinde belirgin olarak görülmektedir.

Âşıklar bazen yeni değerlerden yana olup eskiye karşı tavır alırlar, bazen de yeniye uyum gösteremeyerek eski değerlerin savunucusu olup yenilikten yana olan kişileri eski değerleri unutmakla hatta daha ileri gidip yozlaşmakla suçlarlar. Kendi doğrulan ve toplumun doğrulan doğrultusunda öğüt verirler.

Toplumsal kültür düzeyinin hızlı artması, iletişim araçlarıyla kültürün en uzak köşelere yayılması karşısında âşık, Adana insanının çağdaş düzeye gelmesi gerektiğini kavradığı halde uyum güçlüğü çeker. Bazı âşıklar bu kültürel değişim sürecindeki bireysel yozlaşmaları konu ettikleri şiirlerinde bireysel bozulmayı toplumsal bozulma boyutunda görerek toplumsal çöküntü olarak nitelerler. Bazı âşıklar değişimi ve gelişimi kavrayarak çağdaştan, yeniden yana tavır alarak, cumhuriyet döneminin temel toplumsal ve siyasal ilerlemelerinin savunuculuğunu yaparlar.

Adanalı âşıklar toplumsal değerlerden ödün vermez ahlakçıdırlar. Âşık bazen güncel toplumsal olaylara göndermeler yaparak halkı barış, sevgi, kardeşlik gibi insanlığın genel sorunlarına duyarlı kılmak için uyarır, yönlendirir. Adanalı âşıkların nasihat türü şiirlerinde şairanelikten uzaklaşma görülür. Yer yer şiirleri öğüde boğulur, sanat ilkeleri ikinci plana itilir. Âşıklar edindikleri bilgilerini ve deneyimlerini, toplumun değer yargılarını nasihat türü şiirlerinde dile getirirler.

Adanalı âşıklar ahlak anlayışının ilkelerini doğal olarak Türk töresinden ve islam dininden alırlar. Onlar halkı bilinçlendirmeyi, aydınlatmayı, bilgilendirmeyi ilke edinirler.

Bu çalışmada, özel arşivimizde bulunan 78 Adanalı âşığa ait dosyalar taranmış, içlerinden nasihat türününen karakteristik özelliklerini taşıyan 27 âşığın 39 şiiri seçilerek incelememize konu edilmişlerdir. Âşıkları ve incelemeye aldığımız şiirleri, ayaklarına göre şöylece sıralayabiliriz.

Âşık Karamehmet (5)

N - l- Bizde böyle düşü yormak Feymani

N - 31- Elde eğribaştan gezer olursun

Âşık Sağlam (6)

N - 2- Rızasız bir gülü yolma ha yolma

Âşık Kulmahmut (7)

N - 3- Ayrım yapmak ayıp olur

N - 4- Hayat varlığımız ağaçlar bizim

N - 41- Çok konuşur bilmiş gibi

Âşık Fakir Kul (8)

N - 5- Solduran gülünü dala yazıktır

Âşık Ali Koca (9)

N - 6- Koruyalım ormanları

Âşık Hüseyin Kaçıran (10)

N - 7- Karga gibi ötmek ayıp

Âşık Derdiderya (11)

N - 8- Gözün yoldan ayırma ha

N - 9- Yaz kıymetli olmaz kış olmayınca

N - 13- Uymayın öfkeye aman ha aman

N - 19- Al çantanı yürü yürü

N - 23- Her şeyden önce insan olmalı

Âştk Halil Karabulut (12)

N - 10- Bir sevgi dünyası kurulmalıdır.

Âşık Mustafa Doğan (13)

N - 1 1- Bilmek isterisen oku evladım

Âşık Eyyubi (14)

N - 12- Düşman içeriye geçebilir mi

N - 1 6- Eşini dostunu küslendiriyor

Âşık Saim Özdal (15)

N - 1 4- Fırsat elde iken solma ha solma

Âşık İbrahim Saltan (16)

N - 1 5- Kavli kararında dönücü olma

Âşık Ferahi (17)

N - 1 7- Sadık yare doğru git dedim gönül

Âşık Selman Albay (18)

N - 1 8- Söner çırası yakamazsın ha

Âşık Abdülvahab Kocaman (19)

N - 20- Oku öğren sen Kur'an'dan örnek al

Âşık Meçhul (20)

N - 21- Bozarsın sağlam mideyi sonra şişirir seni

Âşık İmami (21)

N - 22- Görme hiç kimseyi hor insanoğlu

N - 40- Boynu örmeli beli kolanlı Bekir

Âşık Elvan Çeşit (22)

N - 24- Okuyamaz dura dura heceler

N - 29- Topluca camiye gel bayram günü

Âşık İsmail Coşar (23)

N - 25- Kara böcek üşer birgün

Âşık Hacı Karakılçık (24)

N - 26- Cahil doğru yoldan sapar unutma

N - 42- Uyan Hasan Emmi uyan

Âşık Bilal Ceyhan (25)

N - 27- Sor sorabildiğin kadar azizim

Âşık Nizami (26)

N - 28- Orada nimetler buldu ibret al

Âşık Abdülcebbar Yurt (27)

N - 30- Kitabımız hem kıblemiz bir bizim

Âşık Aydemir (28)

N - 32- Günahlı sevaplı dolmuş da gider

Âşık Fezai (29)

N - 33- Günaha batma n'olur

Âşık Duran Şıhlıoğlu (30)

N - 34- İncitme kalbini kırma dikkat et

N - 35- Hakkın sevgisinden yılayım deme

Âşık Feymani (31)

N - 36- Rıza kapısıdır öz bende bende

N - 37- Nasihatler söz tutana sözüm yok

N - 38- Boş toprak yığını tepe değilim

N - 39- Manasız mantıksız dili neyleyim

Kişisel Nasihatler

Âşıklar, çevrelerinde gördüklerinden, içinde yaşadıkları olaylardan etkilenip bunları şiirlerine yansıtmışlardır. Âşığı en çok etkileyen insandır. Âşık yaşamın her anında insanın yanında bulunur. O, çevresindeki insanların yanlış davranışlarda bulunduğunu gördüğünde onlara nasihat ederek doğruyu gösterir. Onlar doğrunun insanın kendinden başlayarak bulunacağının bilincindedirler. Âşıklara göre doğruluk yolu kendini bilmekten geçer. Âşıklar zaman zaman kendilerini eleştirirler, her kötülüğün insana kendinden geleceğini söyleyerek önce insanın kendisini bilmesini öğütlerler. Âşıklar yaşanılan zamandaki aksaklıkları eleştirirken geçmişin iyi günlerini örnek göstererek iyiyi, doğruyu, güzeli öğütlerler.

Âşıklara göre, görevini kötüye kullanma, rüşvet, toplumda bozulmanın işaretidir. Bunların öncelikle önlenmesini isterler. Bozulan düzen toplumdaki saygı ve sevgi anlayışını sarsar. Âşıklar töreden yana olarak öğütlerini sıralarlar. Âşıklar duyguları yoğun olarak yaşadıkları için olumsuzlukları belirleyip üzerine giderek, olması uyulması gerekeni önerirler.

Kişisel nasihatler, âşığın iç dünyasını yansıtır. Kişisel nasihatlerde, kişilerin aksayan yönleri sıralanır, doğruyu göstermek amacıyla öğüt verilir.

Adanalı âşıkların kişisel nasihatlerini iki ana başlıkta toplayabiliriz.

1. Bir İnsanda Olması Gereken Nitelikler

1 - Dürüst olmalı (N.2/3, N. 5/9), N. 2/1

2 - Sır saklamalı (N.34/4)

3 - Yapıcı olmalı (N. 34/3)

4 - Sözünde durmalı (N. 24/2- N. 15/1)

5 - Büyükler sayılmalı (N. 2/3, N. 14/1)

6 - Açık düşünceli olmalı (N. 18/3)

7 - Sadık dost olmalı (N. 18/2)

8 - Zorda kalana yardım etmeli (N. 14/2)

9 - İyi insan olmalı (N. 17/4, N. 24/4, N. 23/1,2,3,4)

2. Bir insanda Olmaması Gereken Nitelikler

1 - Yanlış yolda gitmemeli (N. 1/4)

2 - insanları kırmamah (N. 2/1, N. 18/3, N. 34/3)

3 - Gururlu olmamalı (N. 3/4, N. 34/3, N. 14/3)

4 - Çok hırslı olmamalı (N. 13/1)

5 - Öfkeli olmamalı (N. 13/1,2,3,4)

6 - İnsanları hor görmemeli (N. 22/1, N. 34/5)

7 - Yalan söylememeli (N. 1/4)

8 - Hile yapmamalı (N. 7/1)

9 - Emanete hıyanet etmemeli(N. 15/3)

10 - Dedikodu yapmamalı (N. 17/4)

11 - Kötülüğe kötülükle karşılık vermemeli (N. 2/2)

12 - Ün ve servetin tutsağı olmamalı (N. 22/2, N. 26/1,3, N. 32/1)

13 - Ödemeyeceği rnalı almamalı (N. 18/4, N. 18/3)

14 - Her söze kanmamalı (N. 15/1)

15 - Gereksiz konuşmamalı (N. 17/5, N. 18/2)

16 - Bilmediği işe karışmamalı (N.5/2, N. 18/1)

17 - Cahil kişiden öğüt almamalı (N. 18/1)

18 - Cahille, nadanla sohbet etmemeli (N. 21/1,3,4)

19 - Halden anlamayan insana nasihat etmemeli (N. 9/1,2,3,4)

20 - Halden anlamayan insana kıymet vermemeli (N. 15/2)

Birkaç örnek verelim:

İnsan var, heybetli ama er değil

insan var, hükümdar olmuş hür değil

insan var, sözüyle özü bir değil

Köpek derisinde balı neyleyim

Âşık Feymani (39/6)

Dinle oğlum sana nasihatim var

Her olur olmaza kanıcı olma

Sözünde durmayan çeker ah u zar

Kavli kararından dönücü olma

Âştk Saltan (15/1)

Mantığınla oku, cahile sorma

Arifsen arif ol aslını yorma

Harlayıp yüksel geride kalma

Sakın ağlayana gülme ha gülme

Âştk Saim Özdal (14/2)

Şıhlıoğlu'yum içim sevgi doludur

Kişi kendi ameliyle uludur

Çirkin güzel hepsi Hakk'ın kuludur

Hiç kimseyi hakir görme dikkat et

Âşık Şıhlıoğlu (34/5)

Aklın yetmediği işe karışma

Söz gelir altından çıkamazsın ha

Varıp bir bilmeze kelam danışma

Söner çırası yakamazsın ha

Âştk Selman Albay (18/1)

Hırsa yoldaş olan zararla döner

Uymayın öfkeye aman ha aman

Hasretlik okuyla yürekler yanar

Uymayın öfkeye aman ha aman

Âşık Derdi Derya (13/1)

Toplumsal Nasihatler

Âşıklar, yaşadıkları toplumun dilidir, halkın düşündüklerini söylediklerini dillendirirler. Toplumdaki olumsuzluklar âşıkların şiirlerine yansır. Onlar toplumun aksayan yönlerinden şikâyet eder, yanlışları söyler, olması gerekenleri öğüt olarak sıralar. Âşıklar tepkilerini imayla, iğnelemeyle, kınamayla, alayla, yergiyle ortaya koyduktan sonra kendi doğrularını ve toplumsal doğruları öğüt olarak sıralarlar.

Adanalı âşıklar toplumsal nasihatlerinde önce yaşadıkları çağın ahlakî durumunu ve sosyal durumunu çizerler. Âşıkların toplumsal nasihatleri, toplumların yapı taşlarındanolan sosyal normların taşıyıcısı, denetleyicisi olmaları yönüyle işlevseldir. Her eleştiri olması gerekeni söyleme yönüyle bir bakıma nasihattir.

Toplumsal yapı bozulduğunda âşıkların şiirlerinde toplumsal konulara eğilme görülür.

Adanalı âşıkların toplumsal nasihatlerini üç ana başlıkta toplayabiliriz.

1. Birlik Beraberlik Üzerine Nasihatler

1 - Ailede ve yurtta birlik beraberlik içinde olmalı (N.10/6, N. 12/1, N30/1)

2 - Kardeş kavgası olmamalı (N.30/2, 3, N.34/2)

3 - Bütün insanlar kardeş olmalı (N.3/1, N. 10/4)

4 - Sevgili dolu bir dünya kurmalı (N.10/1, N.35/1)

2. Politikacı ve Yöneticilere Nasihatler

1 - Egoist olmamalı (N.33/1)

2 - Tutarlı olmalı (N.33/2)

3 - InSan haklarına saygılı olmalı (N.33/3)

4 - Halka yararlı olmalı (N.33/3)

5 - Çalışkan olmalı (N.33/3)

6 - Yüksek makamlara çıkınca doğrudan ayrılmamalı (N. 15/5)

7 - Yönetim adil olmalı (N.10/6)

8 - Haksızlıkla mücadele etmeli (N. 15/4)

9 - Rüşvet almamalı (N. 12/3,4)

10 - insanlar arasında ayrım yapmamalı (N.3/1, N. 10/5, N.24/2)

11 - Yoksulların haklan korunmalı (N.7/2, N.20/6, N.32/3)

3. Genel Toplumsal Nasihatler

l - İş ahlakı her şeyden önde gelmeli (N.2/3)

2 - Kazanç helal olmalı (N.2/3, N.5/1, N. 10/6)

3 - İşe yarayan işler yapmalı (N. 1/7, N. 1/8, N.35/3,4)

4 - Tembellik yapmamalı (N.1/9, N.1/10, N.7/4, N.35/3)

5 - Eğitime önem vermeli (N. 11/1,8, N. 14/2, N.35/1)

6 - Zayıflara merhametli olmalı (N.2/2, N.34/1, N.35/1)

7 - Doğruları anlatıp öğüt vermeli (N. 1/6)

8 - Namertlerden bir şey kabul etmemeli (N.21/1)

9 - Askerlik yapmalı (N. 19/1,2,3,4,5)

10 - Kurallara uygun araç kullanmalı (N.8/1, N.29/4)

11 - Zamansız av avlamamalı (N.5/3)

12 -Ağacı ormanı korumalı (N.4/1, N.6/1, N. 12/3)

13 - Madenleri korumalı (N. 12/2)

Birkaç örnek verelim:

Hakimlik, hakemlik adalet işi

Teraziyi düz tutana sözüm yok

Ariflik, âlimlik kemalet işi

Nasihattir, söz tutanın, sözüm yok

Âşık Feymani (N.37/l)

Ayırmadan din, dil, siyah, beyaz renk

Sevgiyle kurmalı orada ahenk

Yaratan yarattı hepimizi denk

Ayrımcı fikirler durdurulmalıdır

Âşık Halil Karabulut (N. 10/5)

Ne kadar nasihat etsen kötüye

O kişide namus ar olmayınca

Çürümüş meyveler gelmez satıya

Yaz kıymetli olmaz kış olmayınca

Âşık Derdiderya (N. 9/1)

Ailede, yurtta birlik yapmalı

Adaletle düzen, dirlik yapmalı

Çalışıp helalden varlık yapmalı

Yoklular, yoksullar sorulmalıdır

Âşık Halil Karabulut (N.10/8)

Düşüne düşüne söyle sözünü

Sadık dosttan ayrı görme özünü

Arayıp bulamazsan sevgi özünü

Gönülden gönüle bakamazsın ha

Âşık Selman Albay (N. 18/2)

Geçirdik kışı da getirdik yazı

Her insan bilir mi hatırı nazı

Ustası değilsen elleme sazı

Bozarsın düzenin tele yazıktır

Âştk Fakirkul (N 5/2)

Helalinden ek biç bağı bostanı

Sakın üzme çırağınla ustanı

Doğruluktur hakikatin destanı

Atandan beddua alma ha alma

Âşık Sağlam (N.2/3)

Yapıcı ol sakın yıkıp da bozma

Birleştir birleş ki ayrılıp gezme

İncitme incitme kimseyi üzme

Kibirlenip bir kul yerme dikkat et

Âşık Duran Şıhlıoğlu (N.34/3)

İsmin düşse bile dillere destana

Aldanma servete, bağa bostana

Seyret mezarlığa kabristana

Kimler gelmiş geçmiş gör insanoğlu

Âşık İmami (N.22/2)

Dini Nasihatler

Adanalı âşıklar dini nasihat konulu şiirlerinde din, Allah, peygamber, mürşit sevgisini işleyip islami ahlâkın kurallarına uyulmasını öğütler. Âşıklar, insanlara öğüt verirken, iyiyi, doğruyu, güzeli gösterirken, dünyanın geçiciliğini anlatırken, gerçek ebedi mutluluğun yolunu şiirlerinde dile getirirler.

Adanalı âşıkların din konularındaki bilgileri yüzeyseldir, inançlı fakat mutaassıp değillerdir. Şiirlerinde Allah'ın birliğini, peygamberleri anlatırlar, din ulularını sıralarlar. Dini bilgiler, geleneğin aktardığı kalıp bilgiler olarak alınıp tekrarlanır. Bunları şöylece sıralayabiliriz:

l- Kutsal değerlere bağlılık

2- İnsanları iyiye doğruya ulaştırma çabası

3- Allah'ın verdiği nimetlere şükür

4- Dinin gereklerini yapma.

Adanalı âşıkların dini konulu nasihatlerini şu başlıklar altında toplayabiliriz.

1 - Bayram namazına gitmeli (N.29/1,2)

2 - Allah'a isyan edilmez (N.21/2)

3 - Hak yoluna gitmeli (N.21/2, N.26/1, N.30/4, N.35/1)

4 - inkar edenlerden olmamalı (N. 2/2, N. 17/4)

5 - Şeytana uymamalı (N. 17/4)

6 - Ahiret için çalışmalı (N.5/5, N.25/2)

7 - Kur'an okuyup örnek almalı (N.20/1)

8 - Peygamber ve din büyüklerinin hayatlanndan örnek almalı (N.27/1, N.28/2)

9 - Nefse hakim olmalı (N.2/2, N.5/5.N.10/3, N. 14/3, N. 17/2, N.21/2) 10 - Ölümden ibret almalı (N.24/4, N.26/2, N.31/2)

Birkaç örnek verelim:

İlime isyankar cahilin aklı

Kolay fethedilen cephe değilim

Viraneyim amma define saklı

Boş toprak yığını tepe değilim

Âşık Feymani (N.38/1)

Sözümün eriyim, Hak cevheriyim

Amma görünüşte bir serseriyim

Feymani harabat olmuş biriyim

Hasretinle solmuş yüz bende bende

Âşık Feymani (N.36/3)

Can yakmak, kan dökmek hayvana mahsus

Sevgi ve muhabbet insana mahsus

Fitne, fesat ancak şeytana mahsus

Azgın nefse dizgin vurulmalıdır

Âşık Halil Karabulut (N. 10/3)

Dört nesneden olmuş Adem'in aslı

Eğer inanmazsan sor insanoğlu

Hava, toprak, ateş, sudandır nesli

Görme hiç kimseyi hor insanoğlu

Âşık İmami (N.22/1)

Türk çocuğu budur sana hitabım

Seni yoktan yaratandan örnek al

İkra diyen oku benim kitabım

Oku öğren sen Kur'an'dan örnek al

Âşık Abdulvahab Kocaman (N.20/l)

Münafık kişinin peşine gitme

Zikriyle dünyada günaha batma

Aldanıp şeytana kov gıybet etme

Kötülüğü baştan at dedim gönül

ÂşıkFerrahi(N.I7/4)

Taşlama - Takılmalarda Nasihat

Adanalı âşıklar taşlama - takılmalarında toplumun ve yönetimin aksayan yönlerini hicvederler. Âşıkların hicivlerinin arka planında toplumun değerlerine ve kurallanna uymayan tipler görülür. Toplumsal taşlamalarla halkın sözcülüğünü üstlenirler. Her eleştiri, olmaması gereken bir davranışa tepkidir. Eleştiri, taşlama- takılmayla nasihat arasında ince bir çizgi vardır. Taşlamalar ve takılmalar olmaması gerekeni eleştirirken, olması gerekeni dolaylı olarak anlatmaları yönüyle nasihat işlevlidirler. Bu yönüyle nasihat şiirleri arasında yer verdik.

Bir kaç örnek verelim:

Oturmayı bilmen kalkmayı bilmen

Âşık İmami (N.4062)

Çok konuşur bilmiş gibi

Âşık Kulmahmud (N.41/1)

Güler olur olmaz yerde

Âşık Kulmahmut (N.41/4)

Beleş sofra gördüğünde

Yumuluyor ölmüş gibi

Âşık Kulmahmut (N.41/3)

Yüzünde kalmamış perde

Köçek olur düğünlerde

Âşık Kulmahmut (N.41/4)

Bir gün yatağını yakarsın

Uyan Hasan Emmi uyan

Âşık Hacı Karakılgık (N 42/2)

Üslûp

Adanalı âşıkların nasihat konulu şiirlerindeki üslüplarını değerlendirmek için önce onların nasihati sağlayan dillerinden yola çıkmalıyız. Üslûp bireyseldir, kaynağını âşığın mizacından, bilgilerinden, deneyimlerinden ve gelenekten alır.

Bir âşığın üslûbu bağlı bulunduğu âşıklık geleneğinin dil malzemesini nasıl kullandığı bu malzemeye ait farklı öğeler arasında ilişkilerin ne olduğu, nasıl kullanıldığı, sorularının cevaplarının aranmasıdır. Adanalı âşıkların nasihat üslupları hakkında ipuçları bulabilmek için âşıkların yaşadıkları şiir çevrelerini göz ardı etmeden metinlerden yola çıkarak nasihatların karakteristiğini belirlemeğe çalışacağız.

Her âşığın kendine özgü bir anlatımı vardır. Bu kelime seçimi, söz dizimi ve çeşitli anlatım yollarıyla kendini gösterir. Âşıklar kime sesleniyorlar? Nasihati sağlayan kelimelerin seçiminde gelenek ne ölçüde belirleyici? Dilin hangi fonksiyonlarını kullanıyorlar? Sorularının cevaplan, önce âşığın üslubunu, âşıkların üsluplarının bileşkesi ise geleneğin üslubunu belirleyecektir. Geleneğin üslubunun dışındaki özgün anlatma, âşığı diğer âşıklardan farklı kılan anlatım biçimi, âşığın üslubunun özellikleri olacaktır.

Adanalı âşıkların nasihat konulu şiirlerinde en belirgin anlatım şekilleri

l - Doğrudan nasihat

2 - Dolaylı nasihat

3 - İroniyle nasihattir.

Nasihatler genellikle bir duruma ve davranışa bağlıdır.

Adanalı âşıklar nasihati şiirlerinde verirlerken ortak bir anlatım tekniği kullanırlar. Dörtlüğün ilk dizeleri nasihate hazırlık dizesidir. ikinci, üçüncü dizeler nasihate geçiş dizeleridir. Son bir veya iki dize nasihat bağlantı dizesidir.

Adanalı âşıkların nasihat dilleri lirik ve epik şiirlerinde kullandıkları dilden farklı didaktik şiirin doğasına uygun olarak kuru bir anlatımdır. Nasihatle yergi bazen içice olduğu için inceden inceye örülü îmalarla dolaylı anlatım kurulur. Öğüt verilen olayın ve davranışın hikâyesi gizlenmiştir.

Adanalı âşıklar genellikle nasihatlerinde söylenenle, asıl söylenmek istenenin çelişkisine dayalı üstü kapalı ve dolaylı anlatım yerine dolaysız doğrudan anlatımı kullanırlar. Söylev veren bir eda sezilir. Âşıkların nasihatleri, "nasihat anlayana verilir" düşüncesi hakim olduğu için, edep sınırları içindedir. Kırıcı olmaktan kaçınılmaktadır.

Anlatım Şekilleri

Adanalı âşıklar nasihat konulu şiirlerinde bazı anlatım şekillerinden yararlanmışlardır. Kullanım sıklığına göre şöylece sıralayabiliriz.

1. Nasihat ve Hitap Yoluyla Anlatım

Genellikle emir kipi kullanılır.

(N.2, N.7, N.8, N.ll, N.14, N15, N.16, N.18, N.20, N.21, N. 15, N.26, N.27, N.29, N.30, N.31, N.35)

2. Doğrudan Anlatım

(N.3, N.9, N. 13, N. 17, N. 19, N.24, N.32, N.34)

3. Tahkiye

(N.ll, N. 15, N.16, N.20, N.23, N. 27, N.28, N.29)

4. Delil ve İspat Yoluyla Anlatım

(N.4, N.5, N.22, N.23, N.28)

5. Soru-Cevap Yoluyla Anlatım

(N. l, N. l0, N. 12)

6. Dolaylı Anlatım

(N.5)

Anlatım Kalıpları

1. Tekrir

Âşıklar duygulanmalannı hemen dile getirirler. Kelime seçimi için zaman dardır. Bu durumlarda âşıklar tekrarlardan hazır gereçlerden yardım alırlar. Geleneğin sunduğu hazır kalıp söyleyişlerle kendi özgün söyleyişlerini birleştirerek bir sentez oluştururlar.

Bir kaç örnek verelim:

Sular bile akar akar durulur

(Âşık Elvan Çeşit- N. 24/6)

Askerlik şerefli şandır

Al çantanı yürü yürü

(Âşık Kocaman- N. 19/1)

Geyik dağlarına aşarsa aşsın

Yaklaşma sellere coşarsa coşsun

Haksız bataklığa düşerse düşsün

Kendini bilmeze yanıcı olma

(Âşık Saltan- N. 15/2)

Atadan intizar alma ha alma

Fırsat elde iken sorma ha sorma

Sakın ağlayana gülme ha gülme

(Âştk Saim Ozdal- N. 14/1, 2)

Uymayın öfkeye aman ha aman

(Âşık Derdiderya- N. 15/1)

Aman eğri büğrü olma ha olma

Rızasız bir gülü yolma ha yolma

(Âşık Karamehmet- N. 1/4)

2. Atasözleri

Âşıklar düşüncelerini kısa ve özlü bir biçimde anlatmak, uyarılarda bulunmak etkileyici ve sanatlı bir anlatım sağlamak için atasözlerini kullanırlar.

Birkaç örnek verelim:

Murat kısa olur varsa yalanı

(Âşık Karamehmet- N. 1/4)

Çürümüş meyveler gelmez satıya

Yaz kıymetli olmaz kış olmayınca

(Âşık Derdiderya- N.9/17)

Ey dost bununla menzile varılmaz

Bozuk silahlarla hedef vurulmaz

Halden bilmeyene kıymet verilmez

Çünkü aslı temiz yar olmayınca

(Âştk Derdiderya- N. 10/3)

Gönül yapan adam haç yapan erdir

Yuva yıkmak her günahtan beterdir

(Âşık Halil Karabulut N. 10/2)

Hırsa yoldaş olan zararla döner

(Âşık Derdiderya- N. 13/1)

Sabrın sonu olur sana selamet

(Âşık Derdiderya- N. 13/4)

İçme namerdin suyunu derde derman olsa da

(Âşık Meçhuli- N.21/2)

Şeker kaynamakla olmaz kat(ı)ran

(Âşık Hacı Karakılçık- N.24/3)

Yeten meyve düşer birgün

(Âşık Bilal Ceyhan- N.25/2)

3. Deyimler

Âşıklar, bir tutumu belirleme, özel bir durumu anlatma amacıyla sık sık deyimlere başvurarak nasihatlerde anlatım zenginliğini sağlarlar.

Bir kaç örnek verelim:

Hak elinden ciğerciğim dağlıdır

(Âşık Fakir Kul- N.5/8)

Ele düş yormaktan usandık gayrı

(Âşık Karamehmet- N. 1/1)

İpe un sermekten usandık gayrı

(Âşık Karamehmet- N. 1/9)

Yoksulluk tak etti döşe

(Âşık Kaçıran- N. 9/4)

Okunsan baltanı vurmazsın taşa

(Âşık Mustafa Doğan- N. 11/8)

Aklını başına der insanoğlu

(Âşık tmami- N.22/4)

Serim kurban olsun sözümde duran

(Âşık Derdiderya- N. 23/4)

Kalbin karasını çok güzel silmek

(Âşık Elvan Çeşit- N. 24/4)

Yabana atma ne olur

(Âşık Fezai- N.33/1)

Sonuç

Adana âşıklık geleneğinde nasihat türü şiir söyleme çok yaygındır. Yörede âşıklar bu tür şiirlere "öğütleme" adını veriyorlar. Adanalı âşıklar her ne kadar köklü eğitim görmemişlerse de gezip gördükleri yerlerden, ailesinden, köyün imamından, usta kabul ettikleri usta âşıklardan, gelenekten öğrendiklerini halkın diliyle öğüt vererek, halkı aydınlatarak, uyararak bir tür gelenek, örf, âdet taşıyıcısı ve uygulatıcısı olmuşlardır. Halkın âşıklara verdiği değer ve itibar bunu pekiştirmiştir.

Âşıklar seslendikleri kitlenin önündedir. Bu yönleri onları ve öğütlerini önemli kılmıştır. Adanalı âşıklar öğüt-didaktik, öğretici, eğitici, şiirin pek çok örneğini vererek görevlerini en iyi şekilde yapmışlardır. Onlar insanın insana, dine, topluma, toplumun değer yargılarına karşı olan sorumluluğunu hatırlatmışlar halka, halkın ihtiyaçları doğrultusunda hizmet etmişlerdir. Bu öğütler; Türk töresine, ahlak anlayışına dayanır. Öğütlerini atasözlerindeki bilgece edayla verirler. Vefa, yiğitlik, tok gözlülük, cömertlik, sözünde durma, töreye ve ahlâki değerlere uyma gibi yüksek ahlâki değerleri telkin ederler.

Âşıkların öğütlerine içinde yaşadıkları çevrenin yaşama biçimi yansır. Türk töresine, doğu kültürüne ve İslami kültüre dayalı öğütlerin derinlemesine tahlili ve yorumlaması yapıldığında batılı didaktik şiirin formunun yetersiz olduğu görülecektir. Her kültürün ürünü o kültüre göre yorumlanmalıdır.

Dünyanın bozulması, dönemin kötüleşmesi, insanların eski değerlere ters davranış sergilemeleri ve her türden olumsuzlukların tesbiti ve çözümünde âşıklar öğüt verirken eskinin korunmasının yeterli olacağını öğütlüyorlardı. Ancak günümüzde bilinçlenen âşık, eskiye özlem yerine çağdaş düşüncelere bağlı öğütler verebiliyor.

Eleştiri ve çözüm olarak verilen öğütlerde temel sorunlardan biri âşığın öznel ve nesnel değerlendirme ölçütlerinin çatışmasıdır. Genellikle âşık gelenekten yana tavır alır. Âşıkların öğütleri insan-insan, insan-toplum ilişkilerini irdeleyen boyutuyla işlevseldir.

Türkiye âşık tarzı şiir geleneğinde monografik düzeyde tahlil, yorumlama ve üslup arştırmasına dayalı çalışmalar tamamlanamadığı için Türkiye âşıklık geleneğindeki nasihat ile Adana âşıklık geleneğindeki nasihatin ne ölçüde birleşip ne ölçüde ayrıldığı hakkında kesin yargılara varamıyoruz. Bu çalışmamızı ileride yapılacak âşıklık geleneğinde nasihat konulu bir çalışmaya katkı sağlamak amacıyla hazırladık. Bu tür çalışmalar sonucu âşıkların nasihatlerinin hangi konuda orjinal, hangi konuda milli, hangi konuda evrensel boyutta olduğu, geleneği taşıma ve yansıtma yüzdeleri ortaya çıkacaktır. Geleneğin ortak estetik öğeleri tespit edildikten sonra âşıkların estetikleri daha sağlıklı bir biçimde belirlenebilecektir.

Balıkesir Üniversitesi: Balıkesir Kültür Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Balıkesir 1999: 177-192.

Kaynakça

(1) Erman Artun: Günümüzde Adana Âşıklık Geleneği (1966-1996) ve Âşık Feymani. Adana 1996: 200.

(2) Pertev Naili Boratav: 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. Gerçek Yayınları, İstanbul 1978: 27.

(3) İlhan Başgöz: İzahlı Türk Halk Edebiyatı Antolojisi. Ararat Yayınları, İstanbul 1968: 15.

(4) Erman Artun, Günümüzde Adana...s.6.

(5) Mehmet Siligünlü (Âşık Karamehmet): 1934, Adana, Ceyhan Gümürdülü Köyü. Erman Artun Özel Arşivi (E. A. Ö. Arş.) no: 020.

(6) İzzet Sağlam (Âşık Sağlam): 1947, Sivas, Zara; Mehmet Karaburç: Osmaniye'de Âşıklık Geleneği (1001- Metin) s.374 (Çukurova Üniversitesi Basılmamış Lisans Tezi).

(7) Âşık Kul Mahmut, Mehmet Karaburç....., s. 177- 478.

(8) Âşık Fakir Kul, Mehmet Karaburç ....s. 177.

(9) Âşık Ali Koca, Mehmet Karaburç..., s. 191.

(10) Âşık Hüseyin Kaçıran, Mehmet Karaburç... s. 205.

(11) Âşık Deliderya, E. A. Ö. Arş. No:009; Mehmet Karaburç, s. 209.

(12) Âşık Halil Karabulut, E. A. Ö. Arş. No: 003; Saim Sakaoğlu: Senin Aşkınla Kadirlili Âşık Halil Karabulut. Konya 1987.

(13) Âşık Mustafa Doğan, E. A. Ö. Arş. No: 061 (Âşık Garip)

(14) Âşık Eyyübi, Rukiye Katırcı: Âşık Eyyubi Hayatı Şiirleri. Adana 1998 (Çukurova Üniversitesi Basılmamış Lisans Tezi).

(15) Âşık Saim Özdal, Mehmet Karaburç, s. 272

(16) Âşık İbrahim Saltan, Erdal Tuna: Âşık İbrahim Saltan, Adana 1997 (Çukurova Üniversitesi Basılmamış Lisans Tezi}.

(17) Âşık Ferrahi, Osman Turgut: Adana Âşıklık Geleneği ve Yaşayan Adanalı Âşıklar (Derleme-inceleme) Adana 1995 (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi ), s. 212.

(18) Âşık Selman Albay, Osman Turgut..., s. 274.

(19) Âşık Abdülvahab Kocaman, Osman Turgut..., s. 290.

(20) Âşık Meçhuli, Osman Turgut..., s. 355

(21) Âşık Imami, Osman Turgut..., s. 421

(22) Âşık Elvan Çeşit, E. A. Ö. Arş. No:086.

(23) Âşık ismail Coşar, E. A. Ö. Arş. No:084.

(24) Âşık Hacı Karakılçık, E. A. Ö. Arş. No: 036.

(25) Âşık Bilal Ceyhan, Mehmet Karaburç, s. 338.

(26) Âşık Nizami, Süleyman Köleoğlu: Âşık Nizamettin Kayacan'ın Âşıklığı ve Şiirleri (Çukurova Üniversitesi Basılmamış Lisans Tezi), Adana 1997, s. 66.

(27) Âşık Abdülcabbar Yurt, E. A. Ö. Arş. No: 029 (Âşık Hoca).

(28) Âşık Aydemir, Mehmet Karaburç, s.455.

(29) Âşık Fezai, E. A. Ö. Arş. No: 088.

(30) Âşık Duran Şıhlıoğlu, E. A. Ö. Arş. No: 016 (Âşık Şıhlı)

(31) Erman Artun: Günümüzde Adana Âşıklık Geleneği ve Âşık Feymani, Adana 1996: 540.