TÜRÜK HALIKTAR ARALIK BAYLANIS TİLİ TURASINDA

Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN

Keyingi sayasi özgeristerge baylanıstı Keñes Odağınıñ taraluına baylanıstı, alemdik sayasi arenada on bes tauelsiz memleket öz orındarın ala bastadı.

Bul özgerister Türük tektes halıktar üşin jaña mümkündükter tugızdı. Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan, Azerbaycan siyaktı memleketter bırikken ulttar uyumunda tauelsiz memleketter arasında orın aldı.

Alem jañaşa bir kubılıspen kezdeste.

Şeksiz keñ teritoriyada meken etip, bir tildiñ Türki diyalektilerinde söylesesin, salt-destürleri, madeniyetteri, besik cırınan coktaularına deyingi muraları ortak eki cüz milyondık Türük ulusu oyanıp birbiri men tabıstı.

Osı özgeristerdiñ neticesinde nazar audarar mınaday mesele tudı: Ol mesele kazirgi Türük halıktarınıñ auzeki söylem tili. Tilderimizdiñ tegi bir ekendegi kazir eşkim üşin jañalık emes. Sondıktan da auzeki söylem tilimizde keybir fonetikalık özgeristerden baska aytarlıktay ayırmaşılık jok.

Til meselesi, elipbi meselesi keyingi kezde uyumdastırılgan cıyındardıñ bastı takırıbına aynaldı. Köptegen kongrester men sempoziyumdarda Türük aleminde barlık halıktarga tüsünüktü ortak baylanıs tilin kalıptastıru kün tartibine koyıldı.

Eueli Türük jane Türükşe degen sözderdin magnasına, menine toktalgım keledi. Bügün köpşilik kauım Türük nemese Türükşe degendi Türkiyada ömür süretin halık pen olardıñ tiline beriletin atau dep ugadı. Bırak bul durus emes. Türük degen söz bir gana ulttıñ emes, bir neşe ulttıñ sipatin beretin atau. Yagni ulttıñ emes bütündey bir ulustıñ atauı. Al Türkiya respublikasındağı Türük tektes halıktar Oguzdar men Türkümender. Endeşe Türük sözünüñ eki maginası bar. Ken maginada koldanılatın ugımın biz köne deuirde kalıptaskan dep aytsak akikattan alıstap ketpes edik. Al tor maginasında kazirgi Türkiya respublikasında ömür süretin Oguz Türikmenderge beriletin atau. Türkiya respublikasınıñ negizin kalauşı Atatürk osı turgıda Türük degen ataudı ruhani negizde cogargı deñgeydegi ulttık sipat retinde kolga alıp “Türük bolu askan bakıt” degen. Osı arkılı ol özün Türkpün dep sezingen arkimniñ Türük bola alatının aytadı. Sonı men katar bul söz Türkiya respublikasında ömür süretin halıktardıñ basın biriktirip bolmısın belgileytin ortau atau.

Men ortak cazba edebi til meselesinen görü ortak karım katınas baylanıs tili meselesine toktalgım keledi. Kanday da bir baylanıs taraptarga tüsünüktü til arkılı ğana kurıladı. Türlü ulttıñ ökülderi tek şet tili arkılı tüsünüse aladı. Onday bolsa baylanıs tili kuraldarınıñ teknologiyası damıgan kazigi tañda, Türük halıktarı birbiri men kay tilde habarlasa aladı degen zañdı surak tuadı. Munıñ eki türlü şeşimi bar. Birinşisi ar halık öz ana tilinde baylanıs casaydı. Al ekinşisi şet tilin koldanu.

Öytkeni kazirgi kezde köptegen Türük halıktarı ana tilderinen baska şet tilderin de cetik meñgergen. Tipti keybir Türkü memleketterinde şet tili ana tili ornına resmi til retinde koldanılıp keledi. Mısalı Türkiyada ömür süretin Türkter Agılşın tilin koldanadı. Al Keñes Odagınıñ kuramında bolgan Türük halıktarı Orıs tilin koldanadı. Sol siyaktı İrandagı cuırma milyonnan astam Azerbaycandar Parsı tilin, İraktagı Türkümender men Siriyadagı Türkter Arap tilin, Gretsiyadagı Türkter Grek tilin, Balgaryadagı Türkter Balgar tilin, Rumınyadagı Tatarlar men Ogız Türkteri Rumınşanı cetik mengergen. Mine osınşama alıp teritoryada meken etetin tegi bir halıktardıñ birbirimen ortak tilde baylanıs casau meselesi eeli künge deyin şeşimin tappay keledi. Mesele bir Kazakpen Rumınyada ömür süretin Ogız birbirimen kay tilde baylanıs casay aladı ? Biri şet tili retinde Orısşanı, ekinşisi Rumın tilin biledi. İntegratsya men informatsya adam zattıñ keleşegine bagıt beredi. Bul künde informatsyalık alıs beristin eñ cıldam cüyesi internet ekeni anık. Bul cüye tek e-mail adresterinen nemese web gana betterinen turmaydı. İnternet cüyesinde türlü konferentsyalık cüyeler, habarlasu cane pikirtalas linyaları, sonday-ak tikeley efirdegi radyo teledidarlık bagdarmalar cüyesi colga koyılgan. Calpı Türük tilderiniñ damu tarihı Arap tilderine öte uksas. Arap tili de Türük tili siyaktı keñ teritoriyaga taragan. Bırak âlemdegi barlık Araptar Arap elipbiyin koldanadı. Sonımen katar olardıñ dinderi de bir. Mine sol sebepti de Egipette barlık Arap curtına ortak Arap tilinde şıgatın El-Hayat gazetin âlemniñ ar kıyırındagı Araptar tüsünüp oki aladı. Bul ortak edebi tilde, diyalektiler arasındagı fonetikalık ayırmaşılıktar orın almagan. Araptar siyaktı Türük tektes halıktar da ortak cazba edebi til kalıptastıra ala ma degen surakka cauap beru üşün Türük tilderiniñ ötken tarihına üñülüp, ötkennen sabak aluga tiyispiz. Köne daurlerde köne Türük tili Uygur tili cane Karahan tili siyaktı ortak cazba tilderdiñ koldanılganı belgili. Bul on üşünşü gasırga deyin calgastı. Türkiyada tanımal Türkolog Reşit Rahmeti Arat atap körsetkendey Türük tiliniñtarihında on üşünşü gasıdıñ alar orını erekşe. Osı kezeñnen bastap âlemniñ türlü aymaktarında er türlü cazba edebi Türük tilderi kalıptasa bastadı. Anadolu cerinde köne Ogız diyalektisiniñ negizinde Türkiya Türükteriniñ cazba edebi tili kalıptassa, Türküstan aymagında Kıpşak, Horezm, Şagatay cazba edebi tilderi tua bastadı. Keyingi daurlerde Şagatay tili barlık Türküstan aymagın kamtitın keñ teritoriyada ortak cazba edebi til retinde koldanıldı.

On togızınşı gasırda misyaner İlminski, Kirilitsa negizinde Türük tektes halıktar üşin ceke ceke alipbi dayındap bir neşe cazba edebi tilderin kalıptastıruga tırıstı. Bul Patşalık Resseydiñ otarlau sayasatınıñ körünüsü bolatındı. Patşalık Reseydiñ bul sayasatın Keñes ökümeti calgastırdı. Osıdan bastap tildiñ tabigı damu zañdılıgına sayasat aralastı. Tabigı zañdılık saktalganda bügün köp degende ceti cazba edebi Türük tili bolar edi. Arine auız edebiyetiniñ baylıgı şeksiz Kırgızşa men Kazakşanıñ derbes cazba edebi til retinde kalıptasuı ülken zañdılık. Orta Aziada Kırgızşa, Kazakşa, Özbekşe, Uygurşa; Edil-Ural-Kırım aymaktarında Tatarşa; Anadoluda Türkiya Türükşesi; Azerbaycanda Azerbaycan Türükşesi; Türkmenistanda Türkmenşe; Sibirya’da Altayşa cane Hakasşa siyaktı cazba edebi tilderdiñ tuuına eşkanday cagıday kedergi bolmas edi.

Birak İlminskiydiñ bastamaları Keñes ökümetiniñ otarlau saysatınıñ bastauı edi. Osı ideologiya negizinde auızeki tilde az gana ayırmaşılıgı bar köptegen Türük tilderin ceke ceke cazba edebi til retinde kalıptastıru areketi bastaldı. Auızeki tildegi kişigirim fonetikalık özgeşelikter cazba edebi tilinde de orın aldı. Mısalga Kazakşanıñ bir diyalektisi ispettes Karakalpak tiliniñ negizinde derbés bir cazba edebi til kalıptastırıldı. On togızınşı gasırdıñ ekinşi cartısında bul sayasattıñ kayda apararın sezingen Kırımdık kayratker İsmail Bey Gasprinski “Tilde, pıkırde, iste bırlık !” degen oydı özü şıgaratın Tercüman gazetiniñ bastı uranına aynaldırdı.

Mıñ togız cüz besinşi jılgı Resey Musılmandarınıñ Bırınşı Kongresinde Istanbul Türkşesin ortak cazba edebi til retinde kabıldauı turalı kaulı alındı.

Mıñ togız cüz cıyırma altınşı jılı Baku kalasında tuñgış Türkologya kongresi ötkizildi. Osı kongreste Türki pıkırtalastardıñ naticesinde Latın elipbiyiniñ negizindegi ortak elipbi cobası kabıldanıp, bul elipbige Birleşken Türük Elipbiyi degen atau berildi. Atalmış elipbidi keyinrekte Keñes Odagınıñ kuramındagı Türük halıktarı da koldama bastadı. Mıñ togız cüz cıyırma segiz cılı Atatürktüñ bastauımen Türkiyada da Latın elipbiyi kabıldandı. Naticede mıñ togız cüz otuzınşı cıldarda barlık Türük halıktarı bırıñgay Latın elipbiyin koldana bastadı. Eger sol elipbi künü bügünge deyin koldanılsa Türük halıktarınıñ cazba edebi tilderinde munşalıktı alşautıktar bolmas edi. Alayda Stalinniñ kandı kırgını kezeñinde yagni otuzınşı cıldarda Keñes Odagındagı Türük halıktarınıñ cazba edebi tili Latın elipbiyinen Kirilitsaga köşürüldü. Bul cerde asa mañızdı bir maselege nazarlarıñızdı audargım keledi. Mıñ togız cüz cıyırma altınşı cılı Bakudegi Türkologya Kongresine katışıp Latın elipbiyiniñ caktası bolgan köptegen ğalımdardıñ ölgen cılı mıñ togız cüz otız cetinşi cıl. Bulardıñ işinde Türük tektes Türkolog ğalımdardan baska Samoyloviç siyaktı Orıstıñ âygili Türkologı da bar.

Kirilitsa negizinde er Türük tili üşün bölök bölök elipbi dayındaldı. Bul Kazak, Kırgız, Özbek cane baska Türük cazba edebi tilderiniñ birbirinen alşaktauına sebepker boldı. Tım bolmasa Türük halıktarı ortak Kiril elipbiyin koldangan cagıdayda cazba tilder arasında munşalıktı ayırmaşılık tumas edi.

Bügüngü tañda Türük halıktarınıñ ortak baylanıs tili casau mümkün be ? Ol üşün Türük tilderine bir neşe ortak erekşelikterge nazar audargau abzal.

Bulardıñ bırinşisi sözdük korı. Keybir sözderdiñ fonetikalık özgeriske tüsüyi ol sözdüñ magınasın tüşünüerge kedergi casamaydı. Keybir fonetikalık özgeşelikterdi eskermesek Türük tilderindegi etistik tübürleri negizinen birdey desek boladı. Esimdikterde de eş kanday ayırmaşılık cok. San esimder birdey. Adam organdarınıñ atauları da ortak. Bularga san esimderdiñ beografiyelik ataulardıñ, köptegen sın esimderdiñ surau sözderdiñ ortak ekenin kasıp aytar bolsak ortak cazba til casau üşün algışarttardıñ bar ekendigine közümüz cetedi. Eerine eer narseniñ uakıtı bar. Birak sol uakıttı kütüp otıra beruge bolmaydı. Atatürk, Keñes Odağınıñ taraytının onıñ kuramındağı Türük halıktarınıñ teyelsizdikke kol cetkizetinin sorau otız üşünşü cılı bolcap aytıp, keler urpakka mınaday ösiyet aytıp ketken. Keñes Odağınıñ eñ kuvattı vakıtında mın toğıs jüs otız üşinşi jılda Türkiya Respublikasınıñ kuruşısı Atatürktiñ söylegen sözi mınanday:

Bügün Keñes Odağı dosımız, körşimiz, odaktasımız. Bul dostık bizge kerek. Birak erteñ ne bolatının eşkim bügünden bile almaydı. Osman İmperyası, Avstırya-Vengırya İmperyası sıyaktı bölinip maydalana aladı. Bügin kolında kattı ustap turğan elder alakandarından kaşa aladı. Dünye jaña teñdik ala aladı.

Mine osı vakıtta Türkiya ne isteytinin bilüv kerek.

Bizdiñ bul dosımızdıñ baskaruında tili birdey, senimi birdey, tegi birdey baurlarımız bar. Olarğa kömektesüge dayın bolumız kerek. Dayın bolu jalğıs sol kündü ündemey kütüv emes. Dayındalu kerek. Elder buğan kalay dayındaladı ? Ruhaniy köpirlerin jaksılap ustav men.

Til degenimiz bir köpir, senim de bir köpir, tarih de bir köpir. Tegimizdi karastırmalı jane okıyğalar bölgen tarihımız işinde birlesüimiz kerek. Olardın bizge jakındauın küte almaymız. Bizdiñ olarğa jakındauımız kerek...

Kazak ulularınıñ da bizge aytıp ketken ösiyetleri barşılık bul rette Turar Ruskulav aytkan “Türkü tektes birge bol !” degen ulagattı sözdüñ man mazmunu barşamızga tüsünüktü bolsa kerek. Ulularımız armandap ötken sol kün tudı. Birak ökünüşke oray ulularımız erterekte angargan akikattıñ biz eli künge deyin bayıbına bara almay cürmüz. Bul künge bız dayındıksız keldik sondıktan da Türük halıktarı arasındağı tildik köpürdü kura almay catırmız.

Eger Türük halıktarınıñ beri Latın elipbiyin kabıldansa tıskı elem men baylanısı üşün köptegen ceñildikterge kol cetkizer edi. Teknologya tiliniñ Latın elipbiyi negizinde damıp kele catkandıgı elemge belgili akikat. Ortak baylanıs tili üşün Türük diyalektleriniñ birin negiz etip aluga boladı. Osı bagıtta ğılımi zertteu cumustarın cürgizu şart. Kazirgi Türük diyalektleriniñ sözdük korı caña zaman talabına say zerttelip, Türük diyalektleriniñ cañaşa salıstırmalı grammatikası casaluga tiyisti. Osı arkılı ortak ereuşelikdi baylanıs tilimiz ilge tasına aynaldıruga bolar edi. Berinen barın Türük tildes halıktardıñ birbirimiz edebiyetin tanıp bilui üşün cagıday casau kerek. Bul is elipbiyimiz ortakbolsa bir arnaga tüsiriler edi. Birak munıñ berinen burun internet cüyesi arkılı habarlasu üşün ortak Latın elipbiyin koldanuga tiyispiz. Türki memleketterindegi universitetterdiñ internettegi betteriniñ ana tilderinde bolganı abzal. Ortak baylanıs tilin kalıptastıru üşün Türük Tili Kurultayın ötküzü şaraların caudakdırıp, Türkiyadagı Türkolog ğalımdar men baska memleketterdegi til cane edebiyet mamandarınıñ arasındağı karım katınastardı nıgaytu üşün cagıdaylar casau kerek.

Kortındılay aytar bolsam calpı Türkü curtşılığı birbirin koldap, birge bolsa cana alemdik arenada özderine layıktı orındı ala aladı. Bizdiñ bırligımızdiñ tirligimizdiñ tiregi tilimiz. Tauelsizdigimizdiñ tuına aynalgan tilimiz cakındassa, bizderdiñ basımızdı kosıp biriktirse askak Türkü medeniyeti keleşektiñ kökciyeginen kün bolıp tuarına kamil senemin.