İbrahim Güler-XVIII. YÜZYILDA OSMANLI ESNAF VE ZANAATKARLARI VE SORUNLARI ÜZERİNE GÖZLEMLER

XVIII. YÜZYILDA OSMANLI ESNAF VE ZANAATKARLARI VE SORUNLARI ÜZERİNE GÖZLEMLER

Osmanlı esnaf ve zanaatkârları, XVIII. yüzyılda da teşkilâtlanmış bulunuyordu. Her esnaf zümresinin lonca denilen birlikleri vardı. Bunlarda belli kural ve kaideler geçerliydi. Ancak bu kurallara ilk devirlerde olduğu gibi sıkı sıkıya bir bağlılık söz konusu değildi. Bazen bu kuralların, esnaf ve zanaatkârlar veya yöneticileri tarafından veyahut da dışarıdan bazı kimselerce çiğnendiği görülmektedir.

Esnaf ve zanaatkârların bu yüzyıldaki cins ve miktarı konusunda kesin bir rakam bilinmemektedir. Fakat muhtelif yıllara ait toplam 324 esnaf ve zanaatkâr tespit edilmiştir. Bu sayının artması muhtemeldir. Bunlar ancak yeni araştırmalar sonucunda ortaya çıkacaktır.

XVIII. yüzyıl esnaf ve zanaatkârları, gelenekçi yapının müsaade ettiği imkânlar ölçüsünde iş teşebbüsünde bulunuyor, iş hacmini artırıyordu. Onların iş teşebbüsü ve hacmi, bir ve iki dükkânla veyahut işyerleri ve mağazalarla sınırlı değildi; daha çok olabilirdi. Onların mesleklerini icra ettikleri belli mekânlar vardı. Bu mekânlar, şehrin iş merkezlerinin bulunduğu muayyen yerlerde yer aldığı gibi, muhtelif mahallelerine yayılmış olabilirdi.

Esnaf ve zanaatkârlar, devrin şartlarından doğmuş, birçok sorunla da karşılaşıyorlardı. Bu sorunlar onların çalışma düzenini bozuyordu. Düzeni bozulan esnaf bu kez, çevresini ve ticaret hayatını olumsuz yönde etkiliyordu. Bu sorunlarla ilgili olarak esnaf ve zanaatkârlar ile devlet makamları arasında sık sık yazışmalar oluyor, çözüm önerileri ortaya konuyordu. Fakat, buna rağmen sorunlara dair şikayetler, bir türlü sona ermiyordu.

Les artisans ottomans au XVIIIe siècle ont été traditionnellement organisés. Chaque métier avait une corporation. Elle correspondait quelque régle professionnel et commercial dans le métier. Mais, parfois certains entre les artisans ou leurs dirigeants ne respectaient pas le règle de métier.

On ne sait pas combien de métiers ou d'artisans y ont-ils en total dans l'empire à cette époque. Mais, après mes études, j'ai pû en établir trois cent vingt quatre, pour les differants époques. Ce nombre n'est pas définitif, il est possible de préciser que le nombre de métier et d'artisan peut augmenter à la fin des études qui sera ultérieurement faire par les chercheurs sur ce sujet.

Les artisans ottomans entreprenaient en même temps d'élever le nombre de leurs boutiques ou magasins et de leurs capitaux. ils pouvaient en avoir plusieurs. ils exerçaient leurs métiers dans les places de travaux où étaient appelés dükkâns, mağazas, mahzens et kârhânes. Ces sont dispersés differants endroits de la ville ou certains sont réunis même arrondissements

Les artisans de l'époque avaient aussi de quelques problèmes de métier et d'administrative très grave. A cause de cela, la marche de l'ordre de leurs professions s'abîmaient. Ce resultat les influensaient en négatif. Entre les artisans et les responsables de l'établissement de l'Etat qui se trouvent la région, même avec ceux-ci du gouvernement central à Istanbul se réalisaient plusieurs correspondances concernant ces problèmes, pour en résoudre. Malgrés cela, les plaintes des artisans ne se terminaient pas.

Belli bir dönem kültürümüzde “ahilik” genel adı ile ifade edilmek istenen meslek erbabı veya teşkilâtının veyahut da XVIII. yüzyıldaki Osmanlı “esnaf ve zanaatkâr örgütlerinin, devletin kuruluşundan bu asra kadar gelişimi ve değişimi ile kökeni açısından incelenmesi, burada yaptığımdan daha uzun bir mesai gerektirmektedir. Bundan dolayı makalemde, konunun belirtilen kapsamda ele alınması düşünülmemektedir. Çünkü, her Osmanlı şehir ve kasabasının ekonomik ve ticaret hayatı üzerinde incelemelerde bulunarak, öncelikle bunların sonuçlarını bir araya getirip bir neticeye varmak icap etmektedir. Halbuki, daha bu tür araştırmaların henüz başında olduğumuzu belirtmek gerekir. Bununla beraber gerek yerli, gerekse yabancı birtakım

araştırmacıların, son yıllarda esnaf ve zanaatkârların genel yapısına² ve bütün devirleri kapsamaksızın belli bazı bölgelerimizdeki durumuna dair araştırmalara ilgilerini yönelttikleri, incelemeler yaparak bunun sonucunda bazı görüşler ileri sürdükleri dikkat çekmektedir. Ancak araştırmacıların bölge esnaf ve zanaatkârları konusunda yaptıkları çalışmalara baktığımızda, yüzlerce

İstanbul⁶, Manisa⁷, Mudurnu (Bolu)⁸ , Sinop⁹, Sivas¹⁰ , Tokat¹¹, Trabzon¹² gibi sadece birkaçının belli bir dönemdeki ekonomik ve ticaret hayatı ile esnaf örgütlerinin bazı özellikleri hakkında tespitler yapabildiklerine şahit olunmaktadır. Bu çalışmalarda, esnaf ve zanaatkârlar hakkında ileri sürülen görüşler aşağı yukarı aynı noktalarda toplanmaktadır. Kuruluştan çöküşe kadar, bu zümrelerdeki değişme ve gelişmeler ile onların uzun yıllar süresince yaşadıkları sorunlar geri plânda kalmaktadır.

Belli dönemleri ihtiva eden bu tip birkaç çalışma ile Osmanlı esnaf ve zanaatkârlarının altı buçuk asırlık bir dönemini bütünüyle aydınlatmak herhalde eksik olur ve bu aşamada onların mesele ve şartları hakkında genel bir değerlendirme yapmak da bizi yanlış neticelere götürebilir.

Konuyla ilgili metodolojik sorunlardan biri de, Osmanlı esnaf ve zanaatkârlarının, ülke genelinde din veya cinsiyet ayırımı göz önüne alınarak ne kadarının hangi meslek grubu içinde yer aldığı ve toplam miktarı sorusunun henüz cevaplanamamasıdır.

Bu aşamada bizim konuyla ilgili olarak bu yazıda yapmayı düşündüğümüz husus, bu metodolojik sorunlara cevap bulmaktan ziyade, XVIII. yüzyılda, Osmanlı şehirlerindeki karakteristik esnaf örgütleri ile, meselelerinin tesbiti denemesinden ibaret olacaktır. Amacımız, böyle bir çalışma ile Osmanlı esnaf ve zanaatkârlarının başlangıçtan çöküşe kadar olan bir zaman dilimi içinde geçirdiği aşamalar ve yaşadıkları sorunlar hakkında genel bir değerlendirmeye gidebilmek için katkıda bulunmaktır.

Konuyla ilgili çalışmaların gelinen noktadaki bazı problemlerini ve çalışmadaki amacımızı bu şekilde belirttikten sonra, esas konumuzu teşkil eden XVIII. yüzyıldaki Osmanlı Esnaf ve Zanaatkârları ile sorunları hakkındaki tesbit ve değerlendirmelerimize geçebiliriz. Bu çerçevede incelememizin birinci kısmında, XVIII. yüzyılda hangi meslek gruplarının bulunduğu ve miktarları hakkında bazı fikirler ortaya konacaktır. Ayrıca, devrin meslek gruplarının teşkilatlanması ile iş yaptığı fizikî alanlar ve iş kapasiteleri belirlenecektir. ikinci kısmında ise esnaf ve zanaatkârların sorunları üzerinde durulacaktır. Bu yönüyle, yaptığımız çalışmanın esnaf ve zanaatkârlar üzerine bugüne kadar gerçekleştirilmiş incelemelere bir katkı sağlaması; geçmiş ve sonraki dönemlerde esnaf ve sanatkârların geçirdiği aşamalar hakkında da bir mukayese imkânı vermesi düşünülmektedir.

XVIII. yüzyıl Osmanlı esnaf ve zanaatkârları, yahut da meslek sahiplerinin cinsi ve toplam miktarı konusunda, bugünkü şehir tarihi araştırmalarının sonucuna göre, kesin rakamlar vermek ve Osmanlı esnaf ve zanaatkârlarının tamamının isimlerini ortaya koyabilmek mümkün görünmemektedir. Çünkü, işaret ettiğimiz gibi, Osmanlı şehirlerinden sadece çok cüz’î miktarının üzerinde incelemelerde bulunulabilmiş, hatta bu incelemelerde de sadece belli bir dönem ele alınmıştır. Ayrıca, bir şehirde rastlanılan esnaf ve zanaatkâr grubuna, şehirlerin coğrafî özelliği ve ekonomik yapısının farklığı nedeniyle, diğer şehirlerde rastlamama gibi bir durumla da karşılaşılabilmektedir. Örneğin bir liman şehirinde mellah ve reis (gemici, kaptan) gibi zümrelere rastlanırken iç şehirlerde bunların bulunmaması gibi. Bu, incelenmemiş Osmanlı şehirlerinde, şehrin coğrafî özelliği ve ekonomik yapısına göre, daha bilinmeyen birçok farklı meslek gruplarının olmasının muhtemel olduğunu göstermektedir.

Bundan başka, sadece belli bir dönemi incelenen şehirlerin, incelenen döneme ait yerel kaynaklarının sayılarının azlığı ve bunların bir silsile halinde seneleri takip etmemeleri de, bu esnaf ve zanaatkârlar kesiminin toplam sayısının ve cinsinin tesbitini zorlaştırmaktadır.

Bu şartlara rağmen, konuyla ilgili birtakım fikirler ortaya konabilir. Yaptığımız çalışmada, XVIII. yüzyıldaki Osmanlı esnaf ve zanaatkârlarının cins ve ismini belirlerken, bir kısım arşiv belgeleri ile bazı şehirler üzerine yapılmış incelemeler temel dayanağımız olmuştur. XV., XVI., XVII., XVIII. ve

XIX. yüzyıllara ve bazı şehirlere ait bilgileri içeren hazırladığımız bir tabloda tanıtılan esnaf ve zanaatkârlar, XVIII. yüzyıla ait tesbit edemediklerimiz hakkında bize bir fikir verebilir¹³. Bu tabloda, toplam 324 çeşit esnaf ve zanaatkâr tanıtılmıştır.¹⁴ Bunların gerçek miktarının belirlenen bu rakamın üzerinde olduğu muhakkaktır. Tabloda tanıtılmış meslek erbabı arasında sayılmayan esnaf ve zanaatkârların, değişik Osmanlı şehirleri üzerine yapılan incelemeler sonucunda ortaya çıkmasının mümkün olduğunu düşünmek gerekmektedir.

XVIII. yüzyılda Osmanlı şehirlerindeki iş ve sermaye sahipleri, yani esnaf ve zanaatkârlar, kendi aralarında, geleneksel bir anlayışla, genellikle teşkilâtlanmış bir yapıya sahiptiler. Nitekim Ermeni asıllı olup bu yüzyılda İsveç'in İstanbul'daki elçiliğinde çok uzun süre görev almış bulunan ve III. Selim devrini son derece iyi gözlemleyen D'Ohsson'un İstanbul'a ait izlenimleri de bunu göstermektedir.¹⁵ XIX. yüzyılda da bu yapının mevcut olduğu bilinmektedir. Meslek sahipleri aralarından seçtikleri bir şefin başkanlığında birliği yani meslek loncasını meydana getirmektedirler. Meslek sahiplerinin (hamallar, sakalar, şekerciler ve helvacılar, ciğerciler, kayıkçılar gibi) kendi mesleklerine

Başlangıçta “ahilik” genel adı altında örgütlenmiş bulunan ve devletin kuruluşunda da rol oynamış olduğu kabul edilen Osmanlı esnaf ve zanaatkârlarının, “ahilik” prensipleri doğrultusunda hareket etmeye çalıştıkları hususunda genel bir kanaat vardır. Bu nedenle olmalıdır ki, ahilik, “XIII. yüzyılın ilk yarısından XIX. yüzyılın ikinci yarısına dek Anadolu’da, Balkanlarda ve Kırım’da yaşamış olan Türk halkının sanat ve meslek alanında yetişmelerini, ahlâkî yönden gelişmelerini sağlayan bir kuruluş veya örgüt”¹⁷ veya “XVIII. yüzyıl başlarında 'gedik' haline dönüşünceye dek Anadolu’da esnaf, zanaatkâr ve meslek sahiplerine verilen ad”¹⁸ olarak tanımlanmış bulunmaktadır.¹⁹

Başlangıçtaki Osmanlı esnaf ve zanaatkârlar zümresini bünyesinde bulunduran “Ahilik”in, ahlâkî kural ve prensiplerinin kaynağı, islâmın zuhurundan sonra tasavvufî bir cereyan olarak kurulmuş “fütüvvet”e dayandırılmaktadır.²⁰ Bu tasavvufî teşkilata yakınlığı dolayısıyla “ahilik”,

Türk fütuvvet hareketi olarak da değerlendirilmektedir.²¹ Bu sebeple, “ahilik”in Türkler’e özgü, onların kendi ekonomik, sosyal ve siyasî şartlarından

Fütuvvet prensiplerini kendilerine örnek alan “Ahiler”in veya “Ahilik”in davranış veya anlayış biçimlerini, ilerleyen asırlarda da, esnaf ve

zanaatkârların tatbik etmeye çalıştıkları anlaşılmaktadır.²³ Ancak gerek Selçuklular’da gerekse Osmanlılar’ın ilk devirlerinde “fütüvvet”in tesirleri görülen “ahilik”, zaman ilerledikçe ve şartların değişmesi üzerine, değişik bir boyut kazanmış, hatta bu ad, Osmanlı esnaf ve zanaatkârları örgütlerinde bile pek kullanılmaz hale gelmiştir. Nitekim, elimizdeki XVIII. yüzyıla ait belgelerden, Osmanlı esnaf ve zanaatkârları örgütlerinin, “fütüvvet” prensiplerinden alınan davranış biçimleri ve idarî yapılarının Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerindeki gibi kalmadığı, birtakım değişikliklere uğradığı anlaşılmaktadır. Şöyleki:

Artık bu yüzyılda, gelişen ve değişen dünya şartları ile Osmanlı Devleti şartlarına göre esnaf ve zanaatkârlar, kendilerini yenilemek, geliştirmek ve değiştirmek durumu ile karşı karşıya kalmışlardır. Zira, zamanla değişen ekonomik, idarî, askerî ve sosyal koşullar, “ahilik” anlayışında ve düzeninde bir takım değişiklikler yaratmıştır. Aşağı yukarı her esnaf grubunun teşkilâtlanması, önceki “ahilik” kurumuna göre, muhteva ve şekil yönünden değişikliğe uğramıştır. Her şeyden önce, artık bu teşkilâtın üyeleri, sadece aynı dine mensup kişilerden oluşmamaktadır. Bir esnaf veya zanaatkâr teşkilâtının

içinde farklı dine mensup meslek sahipleri bulunabilmektedir.²⁴ Örneğin Sinop'ta kalaycılık mesleğine ait biri müslim diğeri gayr-i müslim toplam iki şahıs , kuyumculuk mesleğine ait dördü gayr-i müslim biri müslim toplam beş şahıs, demircilik mesleğine ait biri müslim diğeri gayr-i müslim iki şahıs tesbit edilmiştir.²⁵ Ayrıca, esnaf ve zanaatkârları temsil eden yöneticiler, birkaçı istisna olmak üzere, artık “ahi” değildir ve “kethüda”, “baş”, “yiğitbaşı”, “ustabaşı” gibi ünvanlarla anılmaktadır. Bundan başka, geleneksel “fütüvvet” ve “ahilik” ahlâkının bozulması veya çöküşü söz konusudur. Esnaf ve zanaatkârların sorunları bölümünde açıklanacağı gibi, en azından, esnaf ve zanaatkârların başındaki kimselerin önceki ticaret ahlâk ve prensiplerine uygun hareket edip etmedikleri konusunda kuşkular yaratacak bir takım aykırı davranışlar içine girdikleri görülmektedir. Bu tür davranışların sadece esnaf yöneticileri tarafından değil, bizzat esnaf ve zanaatkâr kesiminin kendileri tarafından da yapılması söz konusudur. Esnaf ve zanaatkârlar, prensiplerinin çoğunu uygulamak konusunda güçlüklerle de karşılaşmaktadırlar.

XVIII. yüzyılda, Osmanlı şehir ve kasabalarında, daha önceki devirlerde olduğu gibi, köylünün ürettiklerini, zanaatkârların da imal ettiklerini, esnaftan bir kısmının tüccarlardan alıp kâr amacıyla sattığı malları, diğer kısmının da hizmetlerini pazarlayabildikleri mekânlar bulunuyordu.

Buralarda, mal değiş tokuşu yapıldığı gibi, alış-veriş gerçekleştirilir, hizmetler satılır ve alınırdı. Başka yerlerden üretim fazlası olarak gelen malların satılabilmesi, halkın iç ve dış bölgelerden gelen bu mallara olan ihtiyacını karşılayabilmesi, belli bir düzen içerisinde, ama bazan da aksamalarla birlikte ancak buralarda gerçekleştirilirdi. Bu mekânlar, aynı zamanda, şehir halkı ile köylülerin ve yabandan gelen ticaret erbabının kaynaştığı, sosyal, ticarî ve kültürel açılardan etkileşim ve iletişimde bulunduğu yerlerdi.

Bu mekânların bir kısmı, bugünkü semt veya bölge pazarları niteliğindeydi. Diğer bir kısmı da şehrin belli bir fizikî mekânında oluşturulmuş, esnaf ve zanaatkârların toplu halde işyerlerinin bulunduğu çarşılardı.

Semt veya bölge pazarları niteliğindeki alış-veriş yerleri, adını, hafta içindeki günlerden birinden alıyordu ; “Yeni Cuma Pazarı”, “Perşembe Pazarı” v.s. gibi. Bu geleneğin günümüzde de devam ettiğini biliyoruz. Çarşıların ise, isimlerini, ya o çarşıda yoğunluk kazanmış esnaf veya zanaatkâr gruplarının ihtisas alanlarından yahut da şehrin fizikî özelliklerinden aldığı görülmektedir. “Kazğancı(kazancı)lar Çarşısı” ile “Kaban Çarşısı” bunlardan birincisine, “Kalayazusu Çarşısı”, “Yalu Çarşısı” ve “Tersane Çarşısı” da ikincisine örnek verilebilir.²⁶

XVIII. yüzyıldaki Osmanlı esnaf ve zanaatkârları, işte bu ve benzeri şekilde anılan çarşı ve pazarlarda ve hatta işyerlerinde etkinliklerini sürdürmekteydiler. Hemen hemen her esnafın, mesleğini icra ettiği kendine ait veya muhtemelen kiraladıkları mekânları vardı. Ama öyle meslekler vardı ki, bunlar, sadece hizmet üretiyorlardı. Bu hizmetlerini de değişik mekânlarda gerçekleştiriyorlardı; dellaklar ve berberler gibi.

Esnaf ve zanaatkârların aşağı yukarı her birinin mesleğini icra ettiği mekânlara “dükkân” denildiğine şahit olunmaktadır. Bu mekânlar, çoğu zaman o meslek erbabının icra ettiği meslek adıyla birlikte anılmaktadır. “Bakkal dükkânı”, “tuzcu dükkânı”, “sabuncu dükkânı”, “berber dükkânı” gibi. Niteliği belirtilmeyen dükkânlara da belgelerde rastlanmaktadır.

Esnaf ve zanaatkârların sahip olduğu dükkânları, şehrin değişik mahallerinde bulunan çarşılara ve semtlerine yayılmış vaziyetteydi. Dükkânlar dışında, esnaf ve zanaatkârların mesleklerini icra ettikleri “kâr-hâne”, “değirmen”, “hamam” v.s. şekillerde anılan iş yerlerinin bulunduğunu da unutmamak gerekir. Ayrıca, esnaf ve zanaatkârların mesleğini icra ettiği yerler arasında, “mağazaların” da bulunması dikkat çekmektedir. Bunların ne tür iş yerleri olduğu konusunda belgelerde fazla ayrıntıya rastlayamamakla birlikte, daha çok bir depo vazifesi gören geniş mekanlar olduğu konusunda işaretler vardır. “Kereste mağazası” ile ekmekçi esnafına ait buğdayların yer aldığı ve muhafaza edildiği “mağazalar”ın bulunması, bu yerlerin ne tür yerler olduğu

incelemelerimiz sonucunda Osmanlı esnaf ve zanaatkârları arasında, XVIII. yüzyılda, sanıldığı gibi iş yeri ve dükkân açma, ayrıca bir meslek sahibinin diğer mesleklere ilgi duyması ve yatırım yapması açısından, katı bir sınırlama olmadığı veya bu sınırlamaya pek itibar edilmediği anlaşılmaktadır.²⁸ Hakikaten de mesleğine ait bir iş yerini kuran kimse, imal ettiği ürünleri pazarlayabilmek için, kendisine ait olmak üzere yeni bir iş yeri yahut dükkân açabilmektedir. Meselâ, lâkabından da sabuncu olduğu anlaşılan bir meslek sahibi, sabun imâl ettiği “sabuncu kârhanesi” ile bunları pazarlayabildiği bir “sabuncu dükkânı”na sahipti. Ayrıca, aynı şahısın, kendi esas mesleğinden olmayan bir sahada, meselâ tuzculuk sahasında işyerleri kurmak ve başka alanlarda iş ortaklıkları yapmak gibi icraatları da

görülüyordu.²⁹ Bu hususa dair başka bilgileri, "Şer‘iyye Sicilleri"ne yansımış tereke kayıtlarından izlemek ve zenginleştirmek mümkündür.

Bu örnekler göstermektedir ki, söz konusu kimseler, toplumun en çok ihtiyaç duyduğu mal ve hizmetleri üreten, ticarî ve sosyal gayeli, kâr getirecek diğer müesseseleri kurmaktan çekinmemektedirler. Kazanç elde etmek, sermayelerini geliştirmek ve maddî varlıklarını artırmak gayesiyle, toplumun varlığına şiddetle ihtiyaç duyduğu alanlarda, özellikle sabunculuk ve tuzculuk gibi, kâr getirici müesseseleri kurmaktadırlar.

Esnaf ve zanaatkârlar yahut da meslek erbabının, uğraştığı iş alanlarında, kurduğu işin imalatından satışına kadar, işini yürütmek üzere ayrı ayrı mekânlar oluşturduğu dikkati çekmektedir. “Tuzcu”ve “sabuncu dükkânı”na sahip birinin, diğer taraftan bir de sabun imalatının yapıldığı “sabuncu kârhanesi”ne sahip olması bunu göstermektedir.

Esnaf ve zanaatkârlara ait imalat yeri ile imal edilen ürünlerin pazarlandığı dükkânların, bazan aynı yerde bazan da ayrı ayrı mekânlarda bulunması söz konusudur. Sinop’ta “habbaz dükkânı”, “fırın” , “haffaf”, “babuçcı dükkânı” ve niteliği belli olmayan bir ortak “dükkân” sahibinin, ekmek dükkânı ile fırını ve diğer iş yerleri hep şehrin aynı mahallesinde bulunuyordu. Şehirdeki bir başka meslek ve iş sahibinin ise, tuzcu dükkânı ve mal imâl ettiği “sabuncu kârhanesi” ile bunları pazarladığı “sabuncu dükkânı”, ayrı ayrı mahalle veya mekânlardaydı.³⁰

Görüldüğü üzere, bir meslekte olup da başka alanlarda iş yeri ve dükkânlar açanlar, muhtemelen kendi mesleği dışında çalışmıyordu ama, sermayesiyle kurduğu işyerlerini kiraya vermek süretiyle maddî kaynaklarını geliştiriyor, bununla birlikte ticaret için alt yapıların oluşturulmasında da önemli katkı sahibi olmuş oluyordu. Gelecek için sermayesini, iş hacmini, ekonomik gücünü geliştirmek akılcı girişimlerine başvurabiliyordu.

Osmanlı esnaf ve zanaatkârları, XVIII. yüzyılda ekonomik ve ticarî faaliyetini sürdürürken, gelenekçi bir yapının imkânları ve devlet denetimi içinde, o günün ekonomik şartlarına uymayı ve bu şartlarda kâra ulaşmayı da ihmal etmiyordu. Özde bunu, teşkilâtlanmış bir meslek grubu olarak, idarece zaman zaman teftiş edilip üreticinin ve tüketicinin haklarının korunduğu, meslek erbabının kurallara göre yetiştirildiği kaidelerle dolu bir düzen içerisinde gerçekleştirmeye çalışıyorlardı.

Ama, onlar arasında artık, birçok iş alanında faaliyet gösteren veya bu alanlarda işyeri ve dükkânlar kurabilen büyük iş ve sermayeye sahibilerine rastlanabiliyordu. Bir esnaf veya meslek erbabının veyahut da mal sahibinin, “habbaz(ekmekçi) dükkânı”, “fırını”, ayakkabı imal edilen “haffafı”, ayakkabıların satıldığı “babuçcı dükkânı” vardı. Esas mesleği sabunculuk(sabunî) olan birinin de, “bakkal” ve “semercilik” gibi değişik alanlarda işyeri ve dükkânları bulunabiliyordu. Bütün bunlar, Osmanlı esnaf ve zanaatkârlarının, kendi meslekleri ve değişik iş ve meslek alanlarında faalliyet

Bu örnekler, “Ahilik” düzeninden itibaren gelen esnaf ve zanaatkârlar üzerindeki meslekî sınırlamaların ne derece etkin olabildiğini yahut da artık Osmanlı esnaf ve zanaatkârlarının devrin şartlarına ve mevcut ekonomik koşullara bağlı olarak nasıl bir ekonomik çaba içerisine girdiklerini göstermektedir. Bu ekonomik çaba içinde iş veya işyeri ortaklıkları da ilginçtir. Sinop şehrinde, XVIII. yüzyılın ilk yarısında dükkân ve işyerleri sahipleri arasında ençok varlığa sahip olan ve bu yönüyle de dikkâti çeken bir şahısla sabuncu mesleğindeki bir başka şahıs arasındaki, belgelerden niteliği pek anlaşılmayan bir dükkân ortaklığı, buna güzel bir örnek teşkil etmektedir. Bu meslek veya mal sahiplerinin meslekî yönden iş yeri ortaklığının dışında,

Osmanlı esnaf ve zanaatkârları, önceden olduğu gibi teşkilâtlı bir biçimde olmakla birlikte, XVIII. yüzyılda meslek ve ticaret hayatında, çeşitli nedenlerden kaynaklanan bir takım sorunlarla karşılaşıyorlardı.

Bu sorunların bir kısmı, esnaf ve zanaatkârın Selçuklular’dan itibaren geleneksel tarzda devam eden ticarî ahlâk ve prensiplerinin değişikliklere uğramasından ve çöküşünden kaynaklanıyordu. Bir kısmı da, devletin güttüğü para ve ticaret, bunları da içine alan ekonomik siyasetinden; ülkedeki idarî, askerî düzeninin bozulmasından ve bu alanlarda devletin geliştirdiği politikalardan doğuyordu. Diğer bir kısmı da, esnaf ve zanaatkârlar teşkilâtlarının kendi iç idaresi ile art niyetli ve tamahkâr bazı esnaflardan, yöneticilerinin tavırlarından ortaya çıkıyordu. Bunlardan başka, esnaf ve zanaatkârlar, doğal afetlerin neden olduğu sorunlarla (kıtlık, yangın gibi) da karşılaşıyorlardı.

Kısacası devlet idaresinde ve sisteminde görülen aksamalar, esnaf ve zanaatkârlara da sirayet etmiş, onların ticarî ve sosyal düzenlerini etkilemişti. Osmanlı esnaf ve zanaatkârları, tolumun üyeleri olarak, bu etkilerden nasiblerini almışlardı.

Bu çerçevede esnaf ve zanaatkârların meselelerini tesbit edecek olursak karşımıza şöyle bir tablo çıkacaktır:

1. Uzunluk ve tartı ölçülerinde şehirlere ve bölgelere göre farklılıklar;

2. Esas mesleği askerlik olup da esnaflıkla uğraşarak esnafların düzenini bozanlar;

11. Esnaf yöneticilerinin esnafı ezmesi ve onlardan hakkı olmadığı halde para, rüşvet v.s. istemesi;

12. Esnaf ve zanaatkârların teşkilâtlarına dışarıdan müdahalelerde bulunulması;

Osmanlı şehirlerinin uzunluk ve tartı ölçüleri birbirinden farklı olabiliyordu. Bu farklılık, ticaret ehlini anlaşmada zorluyordu. Bir şehrin tüccarı, gittiği bir başka şehirdeki ticaret ehline yani, tüccara veya esnaf ve zanaatkârlara malını pazarlamak istediği zaman, bu tür güçlüklerle

karşılaşıyorlardı.³³ Çünkü mal satmak isteyen kişinin, malı alacak olan kişiye pazarlama yaparken, satın aldığı ölçek üzerinden maldaki kâr payı diğer bölgedeki ölçeğin fazla olması nedeniyle düşebilir veya o mal üzerinden zararlı duruma gelebilirdi. Ölçek farklılığı yüzünden bunun aksi durum olur ise, narh fiyatı sayesinde tüketici korunduğundan ve satıcıya da belli oranda kâr verildiğinden, yüksek kâr pek söz konusu olmazdı. Ölçek farklılıklarının, bundan başka daha ne gibi sorunlar yarattığı ve meslek erbabını nasıl etkilediği günümüzdeki araştırmalar ışığında hâla karanlıkta kalmaktadır. Ancak şu ifade edilebilir ki, ölçek farklılıkları aynı zamanda, fiyat açısından ülkede sürümde

Osmanlı esnaf ve zanaatkârları bundan başka, mesleğe dışarıdan girenlerin yarattıkları davranışlardan da etkileniyor; onların mevcut düzenleri bu davranışlardan yara alıyordu. Zira ehliyete ve tecrübeye bağlı olarak kurulmuş Osmanlı esnaf ve zanaat düzeni, dışarıdan liyakatsiz kişilerin teşkilâta girmesiyle, bu özelliğini yitirmiş bulunuyordu. Çünkü, bu yüzyılda Osmanlı esnaf ve zanaatkârları arasında, esas mesleği askerlik olup da esnaflıkla uğraşanlar vardı. Bu kimseler, bulundukları şehirlerde, oturdukları mekânlarda veya yakınında esnaflığa ait işyerleri veya dükkânlara sahip idiler. Bunlardan bir örnek verecek olursak: Sinop şehrinde, “Kalaiçi”nde oturan mustahfızlardan birinin, yine “Kalaiçi”nde “küçük bakkal dükkânı”

bulunuyordu.³⁵ Ancak bu şahsın iş yerinin o kadar büyük olmadığı dikkat çekmektedir. Askerlerin, bu alandaki faaliyetleri kuşkusuz sadece dükkân açmakla sınırlı kalmıyordu; şehirlerde, devlet memurlarına pala sallamak, ticaretle uğraşmalarına rağmen “vergi” veya her esnaftan alınan “bac”

vermemek, “ihtikâr(vurgunculuk)”a yolaçmak gibi davranışları da oluyordu.³⁶ Elbetteki onların bu davranışı, sanayi ehlini yani zanaatkârı da ilgilendirmekte idi: Askerlerden bazıları, zanaatkârlara işleri için gerekli olan mal ve keresteyi geçerli olan fiyat üzerinden satmamak suretiyle baskı kuruyor, ticarette vurgunculuk yapmak istiyorlardı.³⁷

Bir taraftan taşradaki askerlerin bazılarının bu tür davranışları olurken diğer taraftan da merkezdeki bazı bölük halkı; yeniçeri, acemi oğlanları, cebeci, topçu v. s. leri, alış-verişe, çarşı esnafına ve sanayi işlerine karışıyor, esnaf ve zanaatkâra müdahale ediyordu. Biraz önceki örnekte de belirttiğimiz gibi, askerler, dükkânlar tutup, çarşı ve pazarlarda, iskele ve gemilerde, mal ve kereste alıp, madrabazlık(vurgunculuk) yapıyorlardı. Hatta bazı gemilere girerek, günün fiyatı üzere alış yapmak isteyenlere mani olarak, daha fazlaya kendileri satıyorlardı.

Böyle durumlarda, esas görevi esnaf ve zanaatkârların düzenini korumak olan yöneticiler(muhtesipler), bazı askerlerin bu mudahaleleri yüzünden zor durumlarda kalıyor ve görevlerini hakkıyla yerine getiremiyorlardı; özellikle yeniçerilerin bulundukları pazar ve çarşılarda onlarla uğraşmağa mecbur oluyorlardı.

Bu tür askerler, millet ve memleket davasında bir taraftan hudutlarda yüz kızartıcı hareketlerde bulunurlarken öte yandan da şehir hayatını olumsuz yönde etkiliyorlardı: Şehrin düzenini sağlayan ve zanaatlar ile ticareti canlı tutmak isteyen esnaf ve zanaatkârların yöneticilerine veya denetimcilerine kafa tutuyorlardı.³⁸ Esnaf ve zanaatkârların yöneticileri, kanunname hükümleri askerlerin hataları olduğunda zabitlerine(kumandanlarına) haber vermeyi şart koştuğundan, bu müdahaleci ve sorun çıkaran askerler üzerinde doğrudan doğruya tesirli olamıyor, anında onlara karşı koyamıyorlardı. Muhtesipler, onların cezalandırılması için zabitlerine müracaat ettiğinde de, çoğu zaman anlaşmazlık yüzünden aralarında kavgaların çıkmasına mani olamıyordu.³⁹

Esnaf ve zanaatkârın bir başka sorunu fiyatlardaki dengesizlik ti. Gerek paranın değer kaybetmesi yani enflasyon gerekse kıtlıklar nedeniyle hammeddenin pahalıya satılması, heyetle belirlenmiş olan fiyatlar üzerindeki esnafın kâr haddini düşürüyordu. Bu da, esnaf ve zanaatkârların sızlanmalarına ve fiyatların yeniden gözden geçirilmesi isteklerine sebep oluyordu. Receb başı 1158 H.(Temmuz sonu 1745 M.)⁴⁰ ’de, Sinop şehrinde ekmek fiyatı belirlendikten bir müddet sonra, unun fazlaya satılması üzerine şehirdeki ekmekçi esnafı, ekmek fiyatının yeniden düzenlenmesini isteyen taleplerini belirtmişlerdi. Böyle bir durumla karşılaşılınca da, tüketicinin yanında esnafın da korunması ve onların bu yeni gelişmeler sonucunda belli bir kâr haddine ulaşması için, çeşitli uygulamalarla sorunlarına çözüm getiriliyordu. Örneğin bu uygulamalardan biri, ekmekçi esnafı için yeni fiyat belirlenirken, ekmeğin gramajını düşürüp fiyatı sabit tutmak, diğeri de gramajını sabit tutup fiyatı yükseltmekti.⁴¹

Esnaf ve zanaatkârların sorunlarından bir başkası da, imalât için gerekli olan hammaddelerin temin edilmesi idi. Gerek kıtlık gibi doğal afetler, gerek yabancı tüccarların yasaklanmış olmasına rağmen şehrin yerli esnaf veya zanaatkârlarının işleyeceği hammaddeyi kaçak olarak satın alıp götürmeleri, gerek ülkedeki üretim azlığı, gerekse şehir esnaf ve zanaatkârlarının stokçulukları, ülkede hammadde bulunmasını güçleştiren önemli hadiselerdi. Bunlar, hiç kuşkusuz üretmek isteyen esnaf ve zanaatkârları sıkıntıya sokuyordu.

Kıtlığa bağlı hammadde azlığı çarşı ve pazarlardaki fiyatları artıyordu. Esnaf ve zanaatkârlar, bu güç koşullar karşısında, şehir teftiş heyeti (narh meclisi) tarafından önceden kendilerine verilmiş fiyatların belli bir kâr payıyla yeniden belirlenmesini istemek durumunda kalıyorlardı.

Çünkü, önceden satın aldıkları bir hammaddenin işlenerek elde edilen mamülünün verilen narha bağlı olarak belli bir kâr payıyla (narh fiyatıyla) satılırken, kıtlık sonucu yükselen hammadde fiyatı maliyetin artmasına neden oluyor, bu da, esnafa verilen kâr marjını ortadan kaldırıyordu. Bu durum, esnaf ve zanaatkârları önceden kâr eder bir halde iken sonradan yaptıkları işten zarar eder hale getiriyordu. XVIII. yüzyılın ilk yarısında Sinop ekmekçiler esnafının yaşadıkları sorunlar, buna örnek olarak verilebilir. Onlar, hammaddesi un olan ekmeğin halka satışı üzerinden, önceden verilen narh fiyatlarıyla zarar eder duruma gelmişlerdi. Bunun sebebi ise, buğday üretiminin azlığıydı. Üretim azlığına bağlı olarak, unun fiyatı yükselmişti. Ekmeklerin maliyeti ise bundan dolayı artmış, verilen narhlar üzerinden yapılan satışlardan gittikçe zarar

Avrupa ülkeleriyle yapılmış ahidnameler gereğince Anadolu şehirlerine gelmiş yabancı tüccarların, Osmanlı esnaf veya zanaatkârlarının işleyeceği hammaddeyi satın alıp götürmeleri, yasaknamelere rağmen bunu kaçak olarak gerçekleştirmeleri de, hammadde sıkıntısının önemli amillerindendi. XVIII. yüzyılda Ankara esnafı bu yüzden hammadde sıkıntısına maruz kalmışlardı. Sancak içerisinde üretildiği anlaşılan "İzmir ipliği"nin, yasaklanmış olmasına rağmen, 2O yük kadarının 1792'de bir Fransız tüccarının gizlice satın alarak

İstanbul'a götürmek istemesi ve bu esnada da yakalanması, bu sorununun ciddiyetini ortaya koymaktadır. Bu durum aynı zamanda, Osmanlı esnaf ve zanaatkârlarının, uluslararası ahidnamelerin şartları gereği Anadolu’da faaliyet gösteren Avrupalı tüccarlarla rekabet edemez hale gelmelerine ve ekonomik

Şehirlerde “Kadı”ların başkanlığındaki bir heyet tarafından zaman zaman her esnafın dükkânlarının ve mağazalarının veyahut işyerlerinin denetlenmesi de, ülkede muhtemel bir hammadde sorununun mevcut olduğunun göstergesiydi. Bu nedenle olmalıdır ki, 5 Zilhicce 1149 H. (6 Nisan 1737 M.)'de, Sinop Ekmekçi esnafı bir teftiş geçirmişti. Bu teftiş sonunda, on bir ekmekçi esnafının dükkânlarında, mağazalarında, mahzenlerinde ve değirmenlerinde bulunan bütün buğdaylarının ve unlarının miktarları tesbit

edilmişti; bu tesbit, bir tutanakla da tasrih edilmişti.⁴³ Bu uygulamayla, stokçuluğun önlenmesi ve hammadde temininin sorunsuz gerçekleştirilmesinin yanında, esnaf ve zanaatkârların muhtemel bir vurgunculuğunun önüne geçilmesi de düşünülüyordu.

Güvenlik ise esnaf ve zanaatkârların sorunlarından bir başkası idi. Esnaf ve zanaatkârların bulunduğu çarşılarda hırsızlık olmaması için çalışılıyor, bunun için muhtelif görevliler tayin ediliyordu. Çarşılardaki esnaf ve zanaatkârların güvenliği, maiyetinde adamları bulunan, çarşı esnafı tarafından seçilerek Mahkeme’de kadıya da tasdik ettirilen görevliler tarafından sağlanıyordu. Bu güvenliği sağlayan kişilerin başındaki kimselere “pasbanbaşı” deniyordu. Adı geçen görevlilerin vazifesi, insanların mal ve eşyalarını korumak, çarşıları beklemekti. Eğer esnaf ve zanaatkârların eşya ve malları zayi olursa, bu görevlilerin onları tazmin etmesi söz konusu idi; bunu da bu göreve gelirken taahüd ediyorlardı. XVIII. yüzyıl başlarında Manisa’da

“pasbanbaşı” olan bir şahsın, çarşı esnafına böyle bir taahhüdü vardı.⁴⁴ Bu görevliler, vazifelerini ihmal ederlerse, esnafın kararıyla görevinden azl edilip, yerine bir başkası, aynı yolla bu göreve getiriliyor, ona bir de hükümet tarafından berat yani tayin kararnamesi veriliyordu.⁴⁵

Çarşıların güvenliğiyle, “pasbanbaşı” ve maiyetindekilerden başka, “şehir subaşısı” da ilgilenmekteydi. “Subaşı”lar, gece çarşıları dolaşıp, oraların güvenliğini kontrol ediyordu. Esnaf heyetlerinin ve “muhtesib”lerin

görmediklerini onlara haber veriyorlardı.⁴⁶ Şehir subaşıları, çarşıların güvenliğinden sorumlu “pasbanbaşı ve maiyetindekilerin” yaptıkları güvenlik işlerini de kontrol etmekte, bunlardan görevlerinde üşengeçlik, tembellik

Osmanlı esnaf ve zanaatkârının sorunlarından biri de ürettiği malı pazarlama idi. Osmanlı Devleti’nde kanunnameler, esnaf ve zanaatkârların, sanatında kendi maharetini göstermesine müsaade ediyordu; ancak, onların sanatının ve emeğinin pazarlanmasında, tüketici ile üreticinin korunması ve menfaatlerin dengelenmesi açısından denetim getiriyordu. Bu denetimden biri fiyat üzerinde diğeri de mekân alanında idi. Devlet, esnaf ve zanaatkârların, bulundukları şehirlerdeki çarşı ve pazarlarda malına istediği gibi fiyat koymasına müsaade etmiyordu. Narh müessesesi, bu uygulamanın açık göstergesidir.

Günümüzde olduğu gibi, üretilen bir malın pazarlanması konusunda da denetim vardı. Herkesin her istediği yerde denetimsiz olarak mal satması benimsenmiyordu. Aksi takdirde, şehrin düzeni denetimsizlikten dolayı bozulabilirdi. Bu nedenle esnaf ve zanaatkârlar, ancak yönetim tarafından müsaade edilmiş şehrin değişik mahallelerinde kurulan dükkânlarda, çarşılarda veyahut da yönetimce kendilerine gösterilen haftalık pazarlarda ürettikleri malları ve mamülleri satabilirlerdi. Aksi davranışlar, kanunsuzluktu. Bu kuralın

amacı, şehir sosyal ve ticarî hayatında karmaşıklığa meydan vememekti.⁴⁸ Bu sorunu yaşamamak için, ancak belirlenen mekânlarda üretilen malların ve hizmetlerin pazarlanması öngörülüyordu. Günümüzde de şehirdeki yöneticilerin şehirin bu alandaki düzenine istisnalarıyla birlikte hassasiyet gösterdikleri bilinmektedir.

Bu kuralın, katı bir sınırlama olmaktan çok, esnaf ve zanaatkârların ve şehir ticaret hayatının denetimi ile güvenliği, bundan başka üretici ve tüketicinin korunmasına yönelik bir siyaset olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü, şehir yönetiminden izin istemeleri ve bu izni elde etmeleri halinde esnaf ve zanaatkârların ürettikleri malları gerektiğinde başka mahallere götürerek

oralarda pazarlanmaları imkânına sahip olmaları bunu göstermektedir.⁴⁹ Esnaf ve zanaatkârların üzerine konan sınırlamaların “izin”le sona ermesi söz konusu olduğundan, anlaşılddığı üzere, pazar ve pazarlama sorununun çözümünde esnek bir yolun varlığı dikkat çekmektedir. Nitekim XVIII. yüzyılda bir esnafın, yukarıda "esnaf ve zanaatkârın teşebbüs gücü ve iş kapasitesi" bölümlerinde de açıklandığı üzere, şehirin değişik mekânlarında ve değişik iş alanlarında işyeri kurmaları (bir sabuncunun “bakkal” ve “semerci” dükkânları bulunmasına rağmen kendi mesleği sabunculuk hakkında bir dükkânının terekesinde yer almaması, bir başka şahsın da “ekmekçi dükkânı” ve “fırın”ından ayrı diğer bir meslek alanında “haffaf” ve “babuçcu”

dükkânlarının bulunması ⁵⁰ gibi), yatırım yapmaları veyahut da faaliyet göstermeleri, bu esnekliği ortaya koymaktadır. Ayrıca, bu tür sınırlamanın sadece şehir ticaretinde ve pazarında görülmesi, şehirlerarası ticarette böyle bir durumun olmaması, küçük bir imalatçı veya tüccarın malını istediği şehirde

satabilmesi de⁵¹ , şehirlerde uygulanan pazar ve pazarlama siyasetinin niteliğini anlamamıza yardımcı olmaktadır.

Şehirlerdeki “Mahkeme”ler, şehir ticaret hayatı ve pazarlama sınırlaması siyasetindeki denetim organlarının en yetkin merciidir. Bu mercinin başında kadılar bulunuyordu. Şehir ticaret hayatında karmaşıklığa meydan vermemek, üretim ve tüketimi izlemek, esnaf ve zanaatkârların tüketicilerin haklarını korumak ve gözetmek bu merciin başlıca görevleri arasındadır.

Osmanlı esnaf ve zanaatkârlarının en mühim sorunlarından biri de rekabet gücü idi. Bu sorunu yerli esnaf ve zanaatkârlar kendi aralarında yaşamaktan çok, çünkü mevcut Osmanlı nizamı esnaf üzerindeki fiyat denetimi ile buna pek fırsat vermiyordu, devletin ticarî andlaşmalar imzaladığı yabancı ülkelerin ticaret erbabı ile yaşıyordu. Benzer bir hadise örneği, İzmir’deki yerli ve Magrib’den(Tunus ve Cezayir’den) gelen fakat İzmir’de de ikamet eden Osmanlı tüccarları ile, yine İzmir’de yerleşmiş bulunan Fransız tüccarları arasında meydana gelmişti. 10 Receb 1178 H.(4 Ocak 1765 M.)deki bu rekabet, “fes ticareti” üzerindendi. Şöyleki: Fransız tüccarları, gerek Fransa gerekse Tunus taraflarından getirdikleri fesleri ve sair malları, Osmanlı Devleti reayasına ve tüccarlardan istediklerine satıyorlardı. Bunu Osmanlı Devleti ile Fransa arasında gerçekleştirilen “ahidname” gereğince yapıyorlardı. Fransız tüccarlarından Fransa’dan ve Tunus taraflarından getirdikleri fesleri alan İzmir’deki tüccarlar, buradaki dükkânlarında bu fesleri satıyorlardı. Ancak Fransız tüccarların getirdikleri fesleri satın alan tüccarların ekseriyeti, Osmanlı tebası olan ve İzmir’de dükkânları olan Yahudiler'di. Yahudiler kendi dükkânlarında bu malları pazarlıyor ve satıyorlardı. Bununla beraber, yabancı yerlerden İzmir’e gelen tüccarlar da, bu mallardan alıyorlardı. Dolayısıyla Fransız tüccarları getirdikleri fesleri v.s. malları, sadece İzmir esnafına değil,

İzmir’e gelen diğer Osmanlı tüccarlarına da satıyorlardı. Bu sebeple, Magribli tüccarlar fes pazarlarını kaybetmemek için “dükkânlarda fes bey‘i bize münhasırdır” diyerek, ellerindeki emr-i âliyle, Fransızlardan fes veya mal alan Yahudi tüccarların dükkânlarında bu malları satamıyacaklarını ileri sürmüşler ve onların satışına mani olmaya çalışmışlardı. Bu iddianın üzerine yahudi tüccarlar da, dükkânlarında fes alıp satabilmeleri konusunda emr-i âli alarak, Fransa tüccarlarından aldıkları fesleri dükkânlarında satabileceklerini ileri sürmüşler, konuyla ilgili bir de mürasele yazılmasını sağlamışlardı. Bu suretle, İzmir’deki Osmanlı tüccarları ile Fransa’dan gelen tüccarların neden olduğu bir rekabet sorunu ortaya çıkmıştı. Bu rekabette her iki tarafın da kendilerini haklı çıkarmak için hükümetten emr-i âli almaları dikkat çekmektedir. Bir taraftan Magribli Osmanlı tüccarları emr-i âlî alarak, Yahudi tüccarların Fransız mallarını dükkânlarında satamayacaklarını ileri sürerken, diğer taraftan da Yahudi tüccarların Fransızlardan aldıkları Fransa, Tunus ve civarlarından getirilen fesleri dükkânlarında eskiden beri alıp sattıklarını bu faaliyetlerine onların mani olamayacağını belirtmeleri, bu konuda da emr-i âli almaları,

rekabetin boyutunu göstermesi bakımından dikkat çekicidir.⁵² Bu hadisede, Osmanlı esnaf ve tüccarlarının fes ticareti konusunda, Fransa tüccarları ile giriştiği rekabet sorunu açıkça ortadadır. Fransız tüccarlarının Magrib asıllı Osmanlı tüccarlarıyla yaşadıkları fes ticareti üzerindeki rekabetlerinin, özellikle İzmir, Balıkesir ve İstanbul gibi önemli batı Anadolu şehirlerinde

yoğunlaştığı görülmektedir.⁵³ Ayrıca, Anadolu içlerine kadar gelen yabancı tüccarların, şehirlerdeki esnaf ve zanaatkârların kullanacakları hammaddeleri

izinli izinsiz satın alıp götürmeleri de,⁵⁴ Türk esnafının rekabet gücünü azaltan önemli etkenlerden biri olmuştur.

Esnaf ve zanaatkârlar için, işlerinin yürütülmesi açısından, kefalet de ayrı bir sorundu. Her esnaf ve zanaatkâr, kendisi için bir kefil göstermek zorundaydı. Bedestenciler, bezestenciler, dellâllar, ve bekçiler de hep kefil gösteriyorlardı. Bunun bir hukuki yükümlülük olduğu anlaşılmaktadır. Sadece bu ticaret erbabı ile güvenlik ve kontrol görevlileri değil dükkân kiralayanlar, mal alanlar ve verenler de, aldıkları veya sattıkları mal ile eşyayı tescil ettirmek suretiyle, yaptıkları işi hukuk güvencesine alıyorlardı. Böyle bir faaliyetle, yapılan alış-verişin inkâr edilmesinin önüne geçilmesi sağlanıyordu.⁵⁵

Esnaf ve zanaatkârların meselelerinden bir diğeri de, teşkilâtlarının başına geçecek ve kendilerini temsil edecek yöneticilerinin, kendi içlerinden çıkmış ehil kimseler olmaması idi. Çoğu zaman da, Esnaf ve zanaatkâr teşkilâtının başına geçerek onların meselelerine çözüm getirmesi gereken yöneticilerin, esnaf birliğinin işlerini yürütmek için iktidarsız olmaları idi. Böyle durumlarda esnaf ve zanaatkârlar, başlarında yönetici olmuş şahısların iktidarsızlığı anlaşıldığında, onların görevden alınarak yerlerine esnaf işlerine ve yöneticiliğe muktedir olan bir başkasının getirilmesine çalışıyorlardı. Bu konudaki dileklerini bulundukları şehrin kadısına iletiyorlardı. Ayrıca kadıdan, teşkilâtın başına yeni geçecek şahsa berat(tayin kararnamesi) verilmesinin sağlanmasını da istiyorlardı. Kadı ise, onların bu isteğini göz önüne alarak, ilgili makama “yeni yönetici için” berat verilmesini belirten arzını gönderiyordu. Nitekim, böyle bir durum 22 Ş[Şaban] 1025 H.(5 Eylül 1616 M.)’de Bursa’da “Pazarbaşılık” müessesinde meydana gelmişti. Burada, Devlet Hazinesi’ne senede 20 kuruş nakit vermek üzere “pazarbaşı” olan bir kimse(Seyyid Mehmed veled-i Seyyid Hakkı), “pazarbaşılık”ın sorumluluğunu lâyıkıyla yerine getiremediğinden çarşı ihtiyarlan[esnaflar] tarafından değiştirilmek istenmişti. Bu gaye ile yine senede 20 kuruş Devlet Hazinesi’ne vermek şartıyla ve bu göreve muktedir bir şahsiyete sahip bulunması nedeniyle bir başka şahsın “pazarbaşılık”a getirilmesi, buna dair beratın verilmesi, Bursa kadısı Mustafa Efendi’den talep edilmişti. Kadı da bu isteği ilgili makama bir arz ile bildirmişti.⁵⁶

XVIII. yüzyıl esnaf ve zanaatkârlarının bir başka sorunu da, yöneticilerinin, meslek üyeleriyle iyi geçinememeleri ve üyelere baskı kurmaları, zulüm yapmalarıydı. Ayrıca, üyelerden hakları olmadığı halde çeşitli adlar altında para toplamaları ve rüşvet almalarıydı.

Esnaf yöneticilerinin bu tavırları yüzünden, çarşı esnafının rahatsızlıklarını dile getirdiklerine şahit olunmaktadır. Böyle durumlarda da esnaf ve zanaatkârlar, yöneticilerden ve baskılarından kurtulmak için, onların üzerinden yöneticilik görevinin alınarak uygun buldukları ve güvendikleri, görevin uhdesinden gelmeğe kadir birisini, onun yerine getirmeğe çalışıyorlardı. Evahiri Ş[Şaban] 1179 (Şubat başı 1766)’da, Kars kalesindeki çarşı esnaf ve zanaatkârları “pazarbaşısı” olan Muhammed, çarşı esnafıyle iyi ilişkileri olmamasından başka, onlara cefa ve zulümde de bulunuyordu. Bu sebeple kale içindeki çarşı esnafı, bu yöneticinin “pazarbaşılık” görevinin üzerinden alınarak, aynı görevin uhdesinden gelebilecek olan Ali’ye verilmesini, Kars kalesi kadısı Osman’dan istemişlerdi. Kadı da, bu hususu ilgili makama arz etmişti.⁵⁷ Yine evail-i L[Şevval] <11>77 H. (Nisan başı 1763 M.)’de, “Kars Erzurum çarşısı pazarbaşılık”ını üzerinde bulunduran Selim’in çarşı esnaf ve zanaatkârı ile güzel ilişki içinde olmamasından dolayı bu görevinden alınarak yerine, Hasan isimli birinin getirilmesini kadı Mevlâna

Ayrıca, esnaf kethüdaları arasında, şahsî itibarı ve menfaati için yaptığı özel harcamalarını çıkartmak maksadıyla, kethüdası bulunduğu esnaf zümresinden bir yolla para tahsil etmeye çalışanlar karşısında da, esnaf ve zanaatkârların tepkileri büyük olmuştu. Onlar durumu hemen Mahkeme'ye intikal ettirerek, sorunlarının çözülmesini istiyorlardı. 22 Za [Zilka‘de] 1131 H. (6 Ekim 1719 M.)'de Üsküdarın "askerî kayıkçılar kethüdası" olan Şahin bin Abdullah, hazine-mande ettiği (devlete bıraktığı) 40 akçelik sipahi ulufesi ile üzerinden kethüdalığı devraldığı Hüseyin'e verdiği 40 akçeyi, yani toplam günlük 80 akçeyi, her gün kayıkçılardan tahsil etmeye çalışarak, onlara baskı yapıyordu. Üsküdar kayıkçılardan toplam 46 esnafın buna tepkisi büyük olmuştu. Onlar, Mahkeme'ye giderek kethüdalığın Şahin bin Abdullah üzerinden alınarak başka birinin tayin olunmasını istemişlerdi. Kayıkçıların Üsküdar naibi Osman'a bildirdiklerine göre, önceden "askerî kayıkçılar kethüdalığı" Hüseyin bin Musa'nın üzerinde idi. Bu şahıs ihtiyar olup hasta düşünce kethüdalığı, oğlu Hasan'a sağlamıştı. Hasan da hâlâ sağ olup "askerî kayıkçılar kethüdası" idi. Şahin bin Abdullah ise, tedarik eylediği 40 akçe sipahi ulufesini devlete bırakıp (hazine-mande edip) Hüseyin bin Musa'ya da 40 akçe vermek şartıyla, "askerî kayıkçılar kethüdalığı"nı ölmüş bulunan Hüseyin üzerinden kendi üzerine aldırmıştı. Ancak, Hüseyin'e verdiğiği 40 akçe ile hazine-mande ettiği 40 akçesini yani toplam 80 akçeyi, her gün bir yolunu bulup kayıkçılardan tahsil etmeye çalışmış ve onlara baskı ve zulüm yapıp tecavüze yeltenmişti. işte Şahin bin Abdullah'ın bu tavrından hoşnut olmayan kayıkçılar, ondan şikayetçi olmuşlardı. Esnafa göre, "mademki Şahin bin Abdullah 'askerî kayıkçılar kethüdası'dır ve günlüğü 80 akçe esnaftan tahsil amacındadır, onun bu isteğine kayıkçıların tahammülü yoktur. Onun bu isteği, esnafa bir eziyettir, zulümdür ve buna da imkân yoktur. Fakat eğer, kayıkçıların muhtarı olan Hasan Odabaşı ibn Mahmud, Hüseyin bin Musa'nın günlük 40 akçesini vermek şartıyla kayıkçıların üzerine kethüda tayin edilirse, onlar zulüm ve baskıdan kurtulacaklardır. Ayrıca, kayıkçılar teşkilâtı da bir düzene girecektir." Kayıkçılar esnafından isimleri kayıtlı 46 kişi, Mahkeme'de bu görüşü dile getirmişlerdir.

Üsküdar naibi Osman Efendi, bu durumu ilgili makama iletmiştir; ancak, ilgili makamca adı geçen kethüdalığın Şahin bin Abdullah'a kayıtlı olduğu belirtilmiş ve kayıkçılara zulüm yapmaması, Hüseyin bin Musa'nın 40 akçesini vermesi şartıyla onun "askerî kayıkçılar kethüdalığı"nın devamını

Bunlardan başka, esnaf ve zanaatkârları çeşitli şekil ve yöntemlerle çarşıları kontrol eden “muhtesibler” de ezmeye ve onları yolsuzluk yapmaya sevkediyorlardı. Zira, “muhtesibler” ve “kul oğlanları” haksız olarak esnaftan para alıyorlardı. “Muhtesibler” ile esnaf zümreleri arasında, yeni yeni meseleler ortaya çıkıyordu: Esnaf ve zanaatkârlar, Osmanlı hukuk ve nizamına göre (Fatih ve Kanunî kanunnamelerinde), şehirlerdeki pazar yerlerine satılmak üzere getirdikleri malların (hububat, meyve, elbise v.s. pirinçten tuza, üzümden kabağa, kömürden pamuğa kadar her ne olursa olsun) cinsine göre miktarı değişebilen “bac” denilen vergileri ödemelerine rağmen, bir takım başka

Muhtesibler, Osmanlı malî düzeninde bir çeşit işletmeci olan mültezim (ihtisab mukataa eminleri) olduğundan ve birden zengin olmayı da düşündüklerinden, esnafları kontrol ederlerken her şeyde hata ve kusur

bulmağa çalışıyorlardı.⁶¹ Bu sebeple de esnaf ve zanaatkârların şikâyetine neden oluyorlardı. Ayrıca mültezimler, esnafı iyi tanımak ve izlemek gayesi ile yararlandıkları, kendilerine bağlı “dellâl” adı verilen, berat almaları da gerekmeyen sayıları bu yüzden gittikçe artan görevlileri için de, “dellâliye” adıyla fazla para almaya çalışıyorlardı. Bunun önüne geçilemiyordu.⁶² Diğer taraftan, “kuloğulları” da. esnaftan “ramazaniyye”. “iydiyye” ve “palyalık” adıyla, rüşvet ve aidat gibi şeyler alıyordu, vermedikleri takdirde de esnafa ellerinden gelen her şeyi yapıyorlardı.⁶³ Bunun dışında, “muhtesibler” ile “pazarbaşı”, “yeniçeri” ve “sipahi zabitleri” arasında, sık sık bac ve diğer vergiler ve müdahaleler yüzünden anlaşmazlıklar çıkıyordu.⁶⁴

Esnaf ve zanaatkârların yaşadıkları sorunlardan biri de kaçakçılığa yönlendirilmeleriydi .Yöneticilerin haksız olarak yaptıkları davranışları ve baskıları yüzünden esnaf ve zanaatkârlar, ekonomik koşulların ve ahlâkî çöküntünün de tesiriyle, vergi vermemek için mal ve eşyalarını kaçak olarak satma ve para kazanma yoluna gidiyorlardı. Bunun için de, düzenin kendilerine sunduğu meşru pazarlar yerine meşru olmayan pazar mahallerini tercih ediyorlardı. Bu durum yasaklanmasına ve cezalandırılmalarına sebep olmasına rağmen onlar, şehir dışında bazı yerlerde kaçak olarak mallarını satmayı

sürdürüyorlardı.⁶⁵ Esasen bu sorunu, sadece şehirlerdeki esnaf ve zanaatkârlar değil, gümrüklerin bulunduğu iskelelere deniz tarafından ve karadan mal

Esnaf ve zanaatkârlara dışarıdan yani bizzat mesleğin içinden olmayanlar tarafından müdahale edilmesi sorununa gelince, bu konuda da büyük sıkıntıların yaşandığına şahit olunmaktadır. Bu müdahaleler, meslek teşkilâtının yöneticiliğine mesleğin bizzat içinden gelmediği halde geçmek veya getirilmek isteyenler tarafından gerçekleştiriliyordu. Esnaf ve zanaatkârlar, bu şekildeki müdahaleler yüzünden sıkıntı çekiyor ve rahatsızlıklarını dile getiriyorlardı. Diğer meselelerinin çözümü için yaptıkları başvurularda izledikleri yolu, böyle durumlarda da uyguluyor ve ilgili kadıya başvuruyorlardı. Kadıdan, böyle davranış içinde bulunanların reddedilmesini veya onlara mani olunmasını istiyorlardı.

9 Receb 1141 H.(8 Şubat 1729 M.)’de İstanbul’daki “fesci taifesi” böyle bir durumla karşılaştığından, onların dilekleri, kadı tarafından ilgili makama arz edilmişti. İstanbul’da “Mahkeme”ye gelerek “bedesten”de çalıştıklarını, evvelden beri meslekleri dışından üzerlerine “kethüda” tayin olunmadığını, “kethüda” tayin olunanların da hep “fesci erbabı”ndan geldiğini belirten fescilerin temsilcileri, eski olan kaidelerine aykırı olarak meslekleri dışından bazı kimselerin başlarına kethüda olmak isteğine işaret ederek, “fesci esnafı nizamı”na uymayan bu tür “kethüdalık” taleplerinin reddedilmesini

Osmanlı esnaf ve zanaatkârlarının önemli sorunları arasında kıtlık ve yangınlarda vardı. Kıtlık esnasında, fiyatların artışı söz konusu oluyordu. Fiyatların yükselişi yüzünden esnaf ve zanaatkâr, narh meclisince imal ettiği mal için kendisine verilmiş fiyat üzerinden, sahip olduğu kârını kaybediyordu. Ayrıca, kıtlık nedeniyle hammaddenin bulunması da zorlaşıyordu. Afetlerden yangın ise, esnaf ve zanaatkârlar için büyük bir yıkımdı. Yangınlar aynı zamanda şehirlerin fizikî yapısına da büyük zarar veriyordu. Yangınların derecesine göre esnafın ve zanaatkârların ve onların yaşadıkları şehirlerin

uğradığı zararlar değişebilirdi. 24 Şevval 1212 H. (11 Nisan 1798 M.)'deki bir tesbite göre, Sinop şehrinde Acemoğlu Hanı'nda gece saat 4'te yamakların içki alemi yaptıkları sırada ocaktan yayılan ateş sonucu büyük bir yangın meydana gelmişti. Bu yangın, fırtınanın da tesiriyle gittikçe yayılmış, bir ucu şehrin Meydankapu denilen yerinde diğer ucu da Toprak mahallesinde olmak üzere beş saat sürmüştü. Bu büyük afet karşısında şehir esnaf ve zanaatkârları 200

dükkânını, şehir halkı ise 400 evini kaybetmiş ve halk büyük zarar görmüştü.⁶⁷ Böylece şehir esnaf ve zanaatkârlarının işyerleri ve sermayeleri bir anda yok olmuştu.

Esnaf ve zanaatkârların içinde bulundukları durum; onların vergi kaçırmaları ve sair kanuna uymayan davranışları ile muhtelif nedenlerden kaynaklanan sorunları, Osmanlı hükümetlerini meşgul eden bir mesele 70

olmuştur. Nitekim, esnaf ve zanaatkârlar ile hükümet kurumları arasındaki yazışmalar, bu hususu açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Ancak Osmanlı hükümetlerinin, bu meselenin üstesinden gelebilecek çözümleri üretmek konusundaki mükellefiyetini, lâyıkiyle yerine getirmek için akılcı politikalar geliştirip uyguladığı hususunda, kuşku ve kaygılar bulunmaktadır.

Sonuç olarak denebilir ki, XVIII. yüzyıl Osmanlı esnaf ve zanaatkârları, bu devrin ekonomik, idarî ve askerî şartları içinde etkinliklerini sürdürüyorlardı. Bunlar, artık, birçok incelemedeki fütüvvet prensiplerini benimsemiş ve bu prensipleri tamamiyle tatbik etmiş ticaret erbabı tanımlamasından uzaklaşmış görünüyorlardı. Onlar, XVIII. yüzyıl şartları içinde, sermayesini ve işgücünü geliştirmeye çalışan zümrelerdi. Bu zümrelerin teşkilât biçimleri de, şekil ve muhteva yönünden, önceki dönemlerden nisbeten bazı farklılıklar içeriyordu. Her şeyden önce artık, bu zümrelerin başındaki yöneticiler, “pîr”, çok az istisnası olmakla beraber ”ahi” değildi; onlar, “kethüda”, “baş(terzi başı, ekmekçi gibi)”, “yiğitbaşı”, “ustabaşı” şeklinde anılıyorlardı. Esnaf ve zanaatkârlar ayrıca, lonca teşkilâtındaki inhisar prensiplerinin çoğunu aşmış görünüyorlardı. Bir meslek sahibinin teşebbüs gücü sayesinde değişik iş kollarında yatırım yapması, sermayesini genişletmesi, iş hacmini de artırması söz konusu idi. Bu yatırımlar, işyerleri kurmak şeklinde gerçekleştiriliyordu. Aynı esnafa ait birçok işyeri ile satış yerleri olan dükkânlar bulunabiliyordu.

Ancak, teşebbüs gücünün ve iş kapasitesinin gelişimine paralel olarak XVIII. yüzyıl esnaf ve zanaatkârları, birtakım ekonomik, idarî, askerî sorunlara da sahip bulunuyordu. Bu sorunlar, dönemde meydana gelen yangın ve kıtlık gibi doğal şartlardan kaynaklandığı gibi, devletin güttüğü ekonomik ve para politikasından, idarî, askerî yapıdan ve ahlâkî çöküntüden kaynaklanıyordu. Esnaf ve zanaatkârların kendi teşkilâtı içinde bizzat kendilerinden ve yöneticilerinden kaynaklanan sorunlar da vardı.

Esnaf ve zanaatkârların yaşadıkları sorunların halli için hükümetin, önlem alma çabaları görülüyordu. Ancak, sorunların devam etmesi, önlemlerin verimliliğinin ne derece sağlıklı olduğu konusunda bir soruyu da akla getirmektedir. Sorunları konusunda zaman zaman esnaf ve zanaatkârlar da, hükümet makamlarını bilgilendirerek önlem alınmasını istiyorlardı. Bu istekleri, gerek mesleklerinin yöneticileri vasıtasıyla gerekse grup halinde kendileri tarafından ilgili makamlara iletiliyordu.

XVIII. yüzyılda cereyan etmiş olan bütün bu ekonomik ve sosyal olaylar, yaşadığımız dünyadaki esnaf ve zanaatkârların muhtemel sorunlarının nasıl çözümlenebileceği konusunda, günümüz insanlarına fikir üretme açısından kuşkusuz bir ilham kaynağıdır. Çünkü, günümüzde de esnaf ve zanaatkârlar ile sanayicilerin, XVIII. yüzyıldaki biçimiyle olmasa da “Türkiye Şöförler ve Otomobilciler Federasyonu”, “Türkiye Sanayiciler ve iş Adamları Birliği”, “Türkiye Otelciler Birliği”, “Türkiye Barolar Birliği”, “Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği”, "Fırıncılar ve Ekmekçiler Birliği" ve sair adlar altında teşkilâtlanmış olduğunu, yine bu yüzyıldaki bazı sorunların aynıları olmasa da benzerlerinin günümüzdeki ticaret ehli tarafından yaşandığını, demokratik sistem içerisinde sorunlarını T.C. hükümetlerine duyurmaya çalıştıklarını ve gereken tedbirlerin alınması isteklerinde bulunduklarını unutmamak gerekir. Artık, Osmanlı Devleti'nin esnaf ve zanaatkârlarının sorunlarını hallatmek gibi bir şansı yoktur, çünkü tarihe karışmıştır. Esas olan Türkiye Cumhuriyeti hükümetlerinin, geçmişten gelen tecrübelerle, meslek ve ticaret erbabının sıkıntılarını çözmek şansını değerlendirmesidir. Aksi takdirde, muhtemel olarak karşılacağımız sorunların altında kalarak, ekonomik ve ticaret hayatı ile sosyal hayatımızın çöküşüne fırsat verilmiş olacaktır.

?	?	?	?	?
Hammal	?	?	?	Hammal
Hancı	?	?	Hancı	Hancı
?	Harirboyacı(ipek)	?	?	?
Harbende(Eşekçi)	?	?	?	?
Harrât(Doğramaacı)	?	Harrat	?	?
?	?	?	?	?
?	?	?	?	Hattat
?	?	Hayyât	?	?
?	?	?	?	Hekim
Helvacı	?	Helvacı	Helvacı	?
Hemrkeş (Sutcu ?)	?	?	?	?
Hımârî (Eşekçi)	?	?	?	Merkepçi
?	?	?	Hınnacı	?
?	?	?	?	Hızarcı
?	?	?	?	Höllükçü
?	?	?	?	Hurdacı
?	?	?	?	İcarcı
Irgad	?	?	?	?
İğici	?	?	?	?
?	81 İnceci(Dolapçı)	?	?	?
İncici	?	?	?	?
İpçi	?	?	?	?
Hariri (ipekçi)	İpekçi	İpekçi	?	?
?	İplikçi	?	İplikçi	?
?	?	?	?	İşçi
İşkenbeci	?	?	?	?
Kabalakçı	?	?	?	?
?	?	?	?	Kabancı
?	Kadayıfçı	?	?	Kadayıfçı
Kadifeci	?	?	?	?
?	?	?	?	Kafecçi
?	?	?	?	?
?	?	?	Kahveci	Kahveci
Kalaycı	Kalaycı	Kalaycı	Kalaycı	Kalaycı
Kalburcu	?	?	?	?
?	?	?	?	Kalıpçı
Kalkancı	?	?	?	?
?	Kalpakçı	?	?	Kalpakçı
?	?	?	?	Kaltakçı
Kalyanî(Nargileci?)	?	?	?	?

106.?	?	?	Hâmcı	?
107.?	?	Hammal	??	?
108.?	?	?	??	?
109.?	?	?	??	?
110.?	?	?	??	?
111.?	?	?	??	?
112.?	?	Hasırcı	??	?
113.?	?	?	??	?
114.?	?	?	??	?
115.?	?	?	??	?
116.?	?	Helvacı	??	H
117.?	?	?	??	?
118.?	?	?	??	?
119.?	?	Hınacı	??	?
120.?	?	?	??	?
121.?	?	?	??	?
122.?	?	?	??	?
123.?	?	?	??	?
124.?	?	?	??	?
125.?	?	İğci	??	?

126.?	?	?	??	?
127.?	?	?	??	?
128.?	?	?	??	?
129.?	?	?	İpekçi	?
130.?	?	?	??	İp
131.?	?	?	??	?
132.?	?	?	??	İş
133.?	?	?	??	?
134.?	?	?	??	?
135.?	?	?	??	?
136.?	?	?	Kadifeci	?
137.?	?	?	??	?
138.?	Kaftancı	?	??	?
139.Kahveci	?	Kahvehane[Kahveci]	??	?
140.Kalaycı	Kalaycı	Kalaycı	??	?
141.?	?	?	??	?
142.?	?	?	??	?
143.?	?	?	??	?
144.?	?	Kalpakçı	??	?
145.?	?	?	??	?
146.?	?	?	??	?

Balmumcu

Baltacı

Basmacı

Berber

Bezirci

Bezzaz

Bıçakçı

Bina amelesi

Kebapçı

Bostancı

Boyacı

Börekçi

Camcı

Canbaz

Cebel

Cezveci

Cübbeci

Çadırcı

Çahgen

Çamaşırcı

Çanakçı

Çerçi

Çerikçi

Çıkrıkçı

Çilingir

İbnülemin-Tevcihat, N° 650, belge tarihi: Evahir-i Ş[Şaban] sene1179 H. / Şubat başı 1766.

İbnülemin-Tevcihat, N° 650, belge tarihi: Evail-i L[Şevval] sene <11>77 H. / Nisan başı 1763. (Belgeleye düşülen derkenar kaydı)

İbnülemin-Tevcihat, N° 1350, belge tarihi: 22 Ş[Şaban] 1025 H. / 5 Eylül 1616 M.

İbnülemin-Tevcihat, N° 1645, belge tarihi: 9 Receb sene1141 H. / 8 Şubat 1728 M.

İbnülemin-Tevcihat, N° 2501, belge tarihi: 22 Za[Zilka‘de] sene <11>31 H. / 6 Ekim 1719 M.(Buyuruldu)

Kanunnâme-i Ehl-i Hıref (Zanaatkârlar Kanunu), Yayına Hazırlayan: Abdullah Uysal, Birinci Baskı, Ankara 1982.

D'OHSSON, M. de M., XVIII. Yüzyıl Türkiyesinde Örf ve Âdetler, Çeviren: Zerhan Yüksel, Tercüman 1001 Temel Eser:3, (Tercüman gazetesinde hazırlanan bu eser Kervan Kitapçılık A.Ş. ofset tesislerinde basılmıştır), Tarihsiz.

UBICINI, J.H.A., 1855'de Türkiye, 2. Cilt , Çeviren: Ayda Düz, Tercüman 1001 Temel Eser:98, İstanbul 1977.

LECOMTE, Pretextat, Türkiye'de Sanatlar ve Zeneatlar (XIX. y.y. Sonu), Baskıya Hazırlayan: Ayda Düz, Tercüman 1001 Temel Eser:59, (Tercüman gazetesinde hazırlanan bu eser Kervan Kitapçılık A.Ş. ofset tesislerinde basılmıştır), Tarihsiz.

AKTEPE, M. Münir, “Ahmed III. Devrinde Şark Seferine iştirak Edecek Ordu Esnafı Hakkında Vesikalar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, VII/10 (İstanbul 1954), s. 17-30.

BARKAN, Ömer Lütfi, "XVI. Asrın ikinci Yarısında Türkiye'de Fiyat Hareketleri", Belleten XXXIV/133-136 (Ankara 1970), s.557-607.

CUNBUR, Müjgân, “Şer‘iye Sicillerine Göre Mudurnu Esnafı”, I. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyum (13-15 Ekim 1993-Ankara)Bildirileri, Ankara 1996, s. 25-32.

ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri ’nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Ankara 1991.

ÇAĞATAY, Neşet, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, (Gözden geçirilmiş, ekler ve düzeltmeler yapılmış) İkinci Baskı, Konya 1981.

DEMiREL, Ömer , “XIX. Yüzyıl Osmanlı Şehir Ekonomisi (Sivas Örneği)”, Osmanlı III (İktisat), Editör: Güler Eren-Kemal Çiçek-Cem Oğuz, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 504-521.

ERGENÇ, Özer, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Sanayi ve Ticaret Hayatına ilişkin Bazı Bilgiler”, Belleten LII/203 (1988), s. 501-533.

GÜLER, İbrahim, XVIII. Yüzyılın ilk Yarısında Sinop (İdarî Taksimat ve Ekonomik Tarihi), İstanbul 1992 (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış “Doktora Tezi”).

Dair Tesbitler”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (6-8 Kasım 1998-Trabzon)Bildirileri, Trabzon 2000, s. 327-349.

CIEPO-14 Uluslararası Türk incelemeleri Kongresi, İzmir 18-22 Eylül 2000, 14 sahife.

İNALCIK, Halil, “Bursa-I. : XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar”, Belleten XXIV/93 (1960), s. 45-66, 67-102.

KAZICI, Ziya, “Ahîlik”, Türkiye Diyanet Vakfı islâm Ansiklopedisi, Cilt: 1, İstanbul 1988, s. 540-542.

KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., “1009 Tarihli Narh Defterine Göre İstanbul’da Çeşitli Eşya ve Hizmet Fiyatları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı: 9 (İstanbul 1978), s. 1-85.

Kütükoğlu” Osmanlı İktisadî Yapısı”, Osmanlı Devleti Tarihi, 1. Cilt, Editör: Ekmeleddin ihsanoğlu, IRCICA Yayını, İstanbul 1994, s. 513729.

Histoire de l'Empire Ottoman sous la direction de Robert Mantran, Edition de Librairie Artheme Fayard, France 1989, s. 227-265.

OCAK, Ahmet Yaşar, “Türkiye’de Ahilik Araştırmalarına Eleştirel Bir Bakış”, I. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyum Bildirileri,13-15

OĞUZOĞLU, Yusuf, “XVII. Yüzyılda Türkiye Şehirlerindeki Başlıca Yöneticiler”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 1 (Samsun 1986), s. 140-155.

ÖZDEMiR, Rifat, XIX. Yüzyılın ilk Yarısında Ankara-Fizikî, Demografik, İdarî ve Sosyo-Ekonomik Yapısı (1785-1840), Birinci Baskı, Ankara 1986.

Üniversitesi Eğitim Fakültesi Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun 1988, s. 397-424.

ÖZTÜRK, Mustafa , “Trabzon’da Fiatlar (1750-1770)”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun 1988, s. 425-434.

ŞAHiN, ilhan - EMECEN, Feridun M., “XV. Asrın ikinci Yarısında Tokat Esnafı”, Osmanlı Araştırmaları (The Journal Of Ottoman Studies), VII-VIII, İstanbul 1988, s. 287-308.

ULUÇAY, M. Çağatay, XVII inci Yüzyılda Manisa ’da Ziraat, Ticaret ve Esnaf Teşkilâtı , İstanbul 1942.

UNAT, Faik Reşit, Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, Genişletilmiş Dördüncü Basım, Ankara 1974.

VEINSTEIN, Gilles, "L'Empire dans sa grandeur (XVe siècle)", Histoire de l'Empire Ottoman sous la direction de Robert Mantran, Edition de Librairie Artheme Fayard, France 1989, s. 159-226.

Cilt, Editör: Ekmeleddin İhsanoğlu, IRCICA Yayını, İstanbul 1994, s.439-510.

YILMAZÇELiK, İbrahim , XIX. Yüzyılın ilk Yarısında Diyarbakır (17901840), Ankara 1995.

Meselâ, Mübahat S. Kütükoğlu, "Osmanlı İktisadi Yapısı" adlı incelemesinin [Bk. Mübahat S. Kütükoğlu, "Osmanlı İktisadî Yapısı", Osmanlı Devleti Tarihi, 1. Cilt, Editör: Ekmeleddin İhsanoğlu, IRCICA Yayını, İstanbul 1994, s. 513-729] "Sanayi" adlı bölümünde esnaf teşekkülleri hakkında bir değerlendirme yapmaktadır. Bu çerçevede, esnaf ve zanaatkarlar teşkilatının menşei (Bk. s. 606-608), esnaf idarecileri (bk. s. 608-609), esnaflıkta mertebeler (bk. s. 609-610), meslek lerde ihtiyaca göre dükkân ve eleman sınırlaması (Bk. s.610-612), otokontrol sistemi (bk. s. 612-613) üzerinde durmaktadır. Ayrıca, fiyatların tesbit ve esnafın kontrolü adıyla narh müessesesi (bk. s. 562-565) ve ihtisab müessesesinden bahsetmektedir. Bahaeddin Yediyıldız da, incelediği "Osmanlı toplumu"nda, şehirliler arasında esnaf ve zanaatkârlar zümresine ait genel anlamda görüşler [Bk. Bahaeddin Yediyıldız, "Osmanlı Toplumu", Osmanlı Devleti Tarihi, 1. Cilt, Editör: Ekmeleddin İhsanoğlu, IRCICA Yayını, İstanbul 1994, s.475-476] ortaya koymaktadır. Bu tür bilgilere, tanınmış batılı yazarların incelemelerinde de rastlanmaktadır. [Mesela, bk. Robert Mantran, "Etat Ottoman au XVIIe siècle, stabilisation ou declin ?", Histoire de l’Empire Ottoman sous la direction de Robert Mantran, Edition de Librairie Artheme Fayard, France 1989, s. 252-253; Gilles Veinstein, "L'Empire dans sa grandeur (XVe siècle)", Histoire de l’Empire Ottoman sous la direction de Robert Mantran, Edition de Librairie Artheme Fayard, France 1989, s. 216-217.]. Yine bu çerçevede birkaç yerli başka araştırmacının çalışmalarını da örnek olarak vermek mümkündür. [Bk. Özer Ergenç, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Sanayi ve Ticaret Hayatına İlişkin Bazı Bilgiler”, Belleten LII/203 (1988), s. 501-533 ; Aynı müellif, “fiehir Tarihi Araştırmaları Hakkında Bazı Düşünceler”, Belleten LII / 203 (1988), s. 667-683 ; Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Ankara 1991]

Rifat Özdemir, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara-Fizikî, Demografik, İdarî ve SosyoEkonomik Yapısı(1785-1840), Birinci Baskı, Ankara 1986 ; Aynı müellif, “Ankara Esnaf Teşkilâtı( 1785-1840)”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi(OMÜ) Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 1 (Samsun 1986), s. 156-181.

³ Bk. Halil İnalcık, “Bursa-I. : XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar”, Belleten XXIV/93 (1960), s. 45-66, 67-102.

Bk. İbrahim Yılmazçelik, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840), Ankara 1995.

M. Münir Aktepe, “Ahmed III. Devrinde fiark Seferine İştirak Edecek Ordu Esnafı Hakkında Vesikalar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi (İÜEF) Tarih Dergisi, VII /10 (İstanbul 1954), s. 51-30 ; Mübahat S. Kütükoğlu, “1009 Tarihli Narh Defterine Göre İstanbul’da Çeşitli Eşya ve Hizmet Fiyatları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi (İÜEF) Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı:9 (İstanbul 1978), s. 1-85 ; Aynı müellif, Osmanlılar’da Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, İstanbul 1983.

Bk. M. Çağatay Uluçay, XVII inci Yüzyılda Manisa’da Ziraat, Ticaret ve Esnaf Teşkilâtı , İstanbul 1942 ; Feridun Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara 1989, s. 76-77.

Bk. Müjgan Cumbur, "fier‘iyye Sicillerine Göre 'Mudurnu Esnafı'", I Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyum (13-15 Ekim 1993-Ankara) Bildirileri, Kültür Bakanlığı Yayınları: 1798, Ankara 1996, s. 25-32.

İbrahim Güler, XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Sinop (İdarî Taksimat ve Ekonomik Tarihi),

İstanbul 1992(Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, basılmamış “Doktora Tezi”) ;

Bk. Ömer Demirel, “XIX. Yüzyıl Osmanlı fiehir Ekonomisi (Sivas Örneği)”, Osmanlı, III (İktisat), Editör: Güler Eren-Kemal Çiçek-Cem Oğuz, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 504-527.

Bk. İlhan fiahin-Feridun M. Emecen, “XV. Asrın İkinci Yarısında Tokat Esnafı”, Osmanlı Araştırmaları (The Journal Of Ottoman Studies), VII-VIII, İstanbul 1988, s. 287-308 ; Rifat Özdemir, “Tokat Esnaf Teşkilâtı(1771 -1840)”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun 1988, s. 397-424 .

Mustafa Öztürk, “Trabzon’da Fiatlar(1750-1770)”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun 1988, s. 425-434.

Bunlar arasından bazılarının meslekleri (meselâ çinicilik, kakmacılık çekiçcilik, bakırcılık, camcılık, yontuculuk, nakışcılık, halıcılık, kumaşcılık, saraçlık, kunduracılık, silâhçılık, tesbihçilik, kayıkçılık, helvacılık, lokumculuk, şekercilik, cevahircilik, minecilik, tornacılık, nargilecilik, tarakçılık, sandıkçılık, pipoculuk, parfümcülük)inde icra ettikleri sanatın niteliği hakkında, İstanbul'da uzun yıllar yaşamış bir Fransız mozaikçisi ve ressamı Pretextat Lecomte tarafından dikkat çekici bilgiler verilmektedir. [Bk. Pretextat Lecomte, Türkiye’de Sanatlar ve Zeneatlar (XIX y.y. Sonu), Baskıya Hazırlayan: Ayda Düz, Tercüman 1001 Temel Eser:59, (Tercüman gazetesinde hazırlanan bu eser Kervan Kitapçılık A.fi. ofset tesislerinde basılmıştır), Tarihsiz.]

D'Ohsson göre, İstanbul'da her zanaat ve meslek özel kaidelere bağlıdır. Meslekler, kahya denilen memurlar ile yiğitbaşı denilen vekilleri tarafından denetlenmektedir. Esnaf ve zanaatkârlara ait bütün dükkânlar, sabahleyin şafakla açılmakta gece başlarken de kapanmaktadır. İki bayram haricinde, ticaret hayatı bütünüyle devam etmekte, esnaf ve zanaatkârlar kesintisiz olarak faaliyetlerini sürdürdürmektedir. Çünkü, Osmanlı inanış biçimi, varlıklarını sürdürmelerine yardımcı olması maksadıyla her insanın bir zanaat sahibi olmasını öngörmektedir. Bu nedenledir ki, toplumda zanaatlara ilgi mevcuttur. Hatta Osmanlı şehzadelerinden birçoğu ve padişahlar zanaat uğraşısına bizzat katılmışlardır. III. Ahmed, hat sanatıyla uğraşmış, kitaplar istinsah etmiş, güzel hat örnekleri vermiştir. I. Mahmud, abanoz ve fildişinden kürdanlar yapmış, kuyumculuk sahasında güzel eserler ortaya koymuştur. III. Osman marangozlukta temayüz etmiş küçük yazı masaları yapmıştır. III. Mustafa ise atölye sahibi olup emrindeki memurlarla para basmıştır. I. Abdülhamid, ok ve yay yapmak meraklısı olup, mükemmel yay ve oklar yapmıştır. III. Selim ise, kadınlar tarafından kullanılan muslinler üzerine desenler yapmıştır. [Bk. M. de M. D'Ohsson, XVIII. Yüzyıl Türkiyesinde Örf ve Adetler, Çeviren: Zerhan Yüksel, Tercüman 1001 Temel Eser:3 , (Tercüman gazetesinde hazırlanan bu eser Kervan Kitapçılık A.fi. ofset tesislerinde basılmıştır), Tarihsiz, s. 144.]

J.H.A. Ubicini, 1855’de Türkiye, 2. Cilt , Çeviren: Ayda Düz, Tercüman 1001 Temel Eser:98, İstanbul 1977, 79-85.

Neşet Çağatay, Ahilik Nedir, s.40 ; Aynı müellif, “Anadolu Türkleri’nin Ekonomik Yaşamları Üzerine Gözlemler(Bu Alanda Ahiliğin Etkileri)”, Belleten LII / 203 (1988), s. 489.

¹⁸ “Ahilik”in, adını, tartışmalı olmakla beraber [Bk. Ahmet Yaşar Ocak, “Türkiye’de Ahilik Araştırmalarına Eleştirel Bir Bakış”, I. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyum Bildirileri,13-

15 Ekim 1993, Ankara 1996, s.135. ] “Debbağ Teşkilâtı”nın pîri olup 1261’de ömrünü yitirdiği belirtilen { Ahi Evren’in ölümünü 1262 olarak belirtenler de vardır. [Bk. Ziya Kazıcı, “Ahîlik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 1, İstanbul 1988, s. 540-42 ] Bugün Kırşehir’deki türbe kitabesinde verilen rakamlar ise, bunlardan çok farklıdır. } Kayseri, Konya gibi şehirlerde de belli bir süre bulunarak sonunda Kırşehir’e yerleşmiş bulunan [Bu hususta teferruat için bk. Mikâil Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, Konya 1991, s. 8089.] Debbağ(Derici) Ahi Evren’e izafeten aldığı [Mübahat S. Kütükoğlu, “Osmanlı İktisadî Yapısı: Osmanlı Maliyesi, Kıymetli Madenler, Para ve Fiat Politikaları, Ticaret, Ulaştırma ve Posta Hizmetleri, Sanayi”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Cilt: I , Editör: Ekmeleddin İhsanoğlu), IRCICA yayını, İstanbul 1994, s. 607.], bu teşkilâtın Ahi Evren ve çevresindekiler tarafından kurulduğu [Bk. Mikâil Bayram, Aynı eser, s. 129-130.] ileri sürülmektedir.

Ahilik teşkilâtının, dinî ve siyasî bakımdan temelinin, Abbasî Halifesi en-Nasır li-Dinillah’ın kurduğu fütuvvet teşkilâtına bağlı olarak geliştiğine işaret edilir. [Bk. Mikâil Bayram , Aynı eser, s. 129.] Fütuvvet, birçok İslâm devletlerindeki esnaf ve zanaatkârları bir araya toplamak, onları eğitip yönlendirmek ve şartlarından biri “müslüman” diğeri de “meslek sahibi” bulunmak kurallarına sahiptir. Ayrıca doğruluk, vefâ, cömertlik, elinin bol, sofrasının açık olması gibi ilkeleri benimsemektedir. [Neşet Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, (Gözden geçirilmiş, ekler ve düzeltmeler yapılmış) İkinci Baskı, Konya 1981, s. 51-57, 58-59; Rifat Özdemir,

“Ankara Esnaf Teşkilâtı.....”, s. 157-159 ; Ziya Kazıcı, Aynı madde, s. 540-542.]. Esnaf ve

zanaatkârların fütüvvet ve ahilik ilkelerine dayandığı konusunda ayrıca bk. Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, Birinci Baskı, İstanbul 1986, s. 163.

Mübahat S. Kütükoğlu, ahiliği, fütuvvetin Anadolu’daki bir kolu olarak değerlendirmektedir.[Bk. Mübahat S. Kütükoğlu, “Osmanlı İktisadî Yapısı : .......” , s. 607.]

Neşet Çağatay, ...Türk Kurumu Olan Ahilik , s. 51-57, 58-59 ; Aynı müellif, Ahilik Nedir, s.

Gerek yerli gerekse yabancı araştırmacılar, mesleklerdeki inhisarlar konusunda görüşler ortaya koymuşlardır. Örneğin Robert Mantran, "esnaf birliklerinin, farklı mesleklerdeki insanların başka alana ilgilerini yasaklıyordu" [Bk. Robert Mantran, Aynı makale, s. 252] demektedir. Gilles Veinstein ise, "bir loncanın içinde herkes daha çok aynı dindendi, fakat bu kural kesin değildi" [Bk. Gilles Veinstein, Aynı makale s. 217.] demekte aynı görüş, Bahaeddin Yediyıldız tarafından da tasdik edilmektedir. [Bk. Bahaeddin Yediyıldız, Aynı makale, s. 475]. Mübahat S. Kütükoğlu ise, inhisarla ilgili görüşlerinde, "bir şehir veya kasabada mevcut esnafların her birinin dükkân sayısı ile her meslekteki usta sayısının ihtiyaca göre belirlendiğini, iktisadî şartların fazlasını kaldıracağı tesbit edilmediği takdirde sayının artırılmasının teşkilât mensupları ve resmî makamlarca uygun görülmediğini" belirtmekte, ancak , bu kurala daha XVI. yüzyıldan itibaren uyulmayarak İstanbul'da dükkân ve tezgâh sayılarının arttığından bahsetmektedir. Yine aynı yazar, kendi meslekleri dışında başka mesleklerle uğraşma hadiselerine XVII. yüzyılda da rastlandığına, ama buna müsamaha olunmadığına işaret etmektedir. Ayrıca, XVIII. yüzyılda bir zanaatın icrası için gerekli olan alet ve malzemeye sahip olmak şartını getiren Osmanlı gedik sisteminin de, zaman zaman aşıldığından söz etmektedir.[Bk. Mübahat S. Kütükoğlu, “ Osmanlı İktisadî Yapısı : ....., s. 610-611.]

Bununla birlikte Sinop'ta bazı mesleklerin, mesela meyhanecilik, kürkçülük ve abacılıkın gayr-i müslimler, kasaplık, bakkallık, kazğancılık, çizmecilik ve ekmekçilikin müslümanlar tarafından, aynı dinden olanlarca yürütüldüğüne de rastlanmaktadır. [Bk. İbrahim Güler, Aynı tez, s.156-163]. Ancak bu örnekler bizleri, bütün mesleklerin dini ayırıma göre paylaşıldığı şeklinde bir sonuca göstürmemelidir. Bunun ancak ekmekçilik, kasapçılık gibi beslenmeyle ilgili müslümanlarca önemli sayılan bazı mesleklerde geçerli olduğunu söylemek mümkündür. Diğer mesleklerde böyle bir inhisarın olmadığı verilen örneklerden sanırım anlaşılmaktadır.

M. Çağatay Uluçay, XVII. yüzyılda Manisa'yı incelediği eserinde bu konudaki inhisarlara yer verir. O eserinde, tüccarın işsiz ve boş kalmaması için her malın belli müşterilerinin bulunduğunu; ayrıca esnafın her istediğine mal satamadığını, istediği kadar da mal alamadığını; aynı zamanda pazara fazla veya eksik mal getiremediğini; dolayısıyla tekelciliğe bağlı olarak, her şehirde bulunan esnafın miktarının da tahdit edildiğini; her önüne gelenin dükkân açamadığını ve esnaf olamadığını belirtir.[Bk. M. Çağatay Uluçay, Aynı eser , s. 21.].

Kütükoğlu'nun esnaflıkta inhisar(gedik)la ilgili görüşleri arasında, XVIII. yüzyıl sonlarında kurallara itibarsızlıkların görüldüğü konusuna yer vermesi [Mübahat S. Kütükoğlu, “ Osmanlı

İktisadî Yapısı : ..... , s. 610-612] de, bu yüzyılda artık Osmanlı esnaf ve zanaatkârlarının önceki

devirlere kıyasla değiştiğini veyahut da kuralları çiğnediklerini göstermektedir. [Mesleklerdeki inhisarlar konusunda ayrıca bk. "Esnaf ve Zanaatkârlarının Teşkilâtlanması" bölümünde dipnot: 23]

Omer Lütfı Barkan da, XVI. yüzyıldaki fiyat hareketleriye ilgili bir incelemesinde, eşya fiyatlarının gerçek değerinin izahındaki sorunlardan birinin, her bölge için kullanılan ayrı ayrı ölçekler olduğuna işaret eder. [Bk. Ömer Lütfi Barkan, "XVI. Asrın İkinci Yarısında Türkiye'de Fiyat Hareketleri", Belleten XXXIV/133-136 ( Ankara 1970), s.557. ]

Bu hususta bk. M. Çağatay Uluçay, Aynı eser , s.20 (“Mecelle-i Umur-ı Belediye” den naklen).

Metin içinde geçen bu ve bundan sonraki hicri tarihlerin miladî tarihlere çevirilmesinde Faik Reşit Unat'ın çeviri kilavuzu [Bk. Faik Reşit Unat , Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, Genişletilmiş Dördüncü Basım, Ankara 1974] kullanılmıştır.

Bu görevin, yani “pasbanbaşılık” ve “bekçi teşkilâtı”nın “İstiklâl Savaşı”na kadar devam ettiği bilinmektedir.[Bk. M. Çağatay Uluçay, Aynı eser , s. 17 .]

Günümüzde de şehir yerel yönetimlerince, şehrin düzenini korumak için, esnaf ve zanaatkârlara ve ürettiği malları pazarlarda satmak isteyen köylülere benzer sınırlamalar ve uygulamalar getirildiğini, bu çerçevede belli pazar yerleri ve mekânları tahsis edildiğini biliyoruz.

Bk. Başbakanlık Osmanlı Arşivi(BOA), Cevdet-İktisat, N° 1571, belge tarihi: 10 Receb 1178 H. / 4 Ocak 1765 M. .

İbrahim Güler, "Osmanlı Devri İzmir-Tunus İlişkileri (XVI-XV[II. Yüzyıl)", CIEPO-14 Uluslararası Türk incelemeleri Kongresi, İzmir 18-22 Eylül 2000, 14 sahife.

Osmanlı esnaf ve tüccarlarının Fransa tüccarları ile fes ticareti üzerine giriştiği rekabet konusu, 18-22 Eylül 2000'de İzmir-Çeşme-Manisa'da gerçekleştirilen uluslararası bir toplantıda sunulan bu bildirinin "Tunus-İzmir İlişkilerinde Bazı Sorunlar" adlı bölümünde de ayrıca durulmuştur.

Bk. BOA, İbnülemin-Tevcihat, N° 1350, belge tarihi: 22 fi[fiaban] 1025 H. / 5 Eylül 1616 M.

Bk. BOA, İbnülemin-Tevcihat, N° 650, belge tarihi: Evahir-i fi[fiaban] sene1179 H. / fiubat başı 1766.

Bk. BOA, İbnülemin-Tevcihat, N° 650, belge tarihi: Evail-i L[fievval] sene <11>77 H. / Nisan başı 1763.(Belgeleye düşülen derkenar kaydı)

Bk. BOA, İbnülemin-Tevcihat, N° 2501, belge tarihi: 22 Za[Zilka‘de] sene <11>31 H. / 6 Ekim 1719 M.(Buyuruldu)

Bk. M. Çağatay Uluçay, Aynı eser, s. 35.(Mecelle-i Umur-ı Belediye’den naklen)

Özer Ergenç, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Sanayi ve Ticaret......” , s. 507.

Bk. M. Çağatay Uluçay, Aynı eser , s. 17-18 ; Özer Ergenç, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Sanayi ve Ticaret ...... ” , s. 507.

Bk. BOA, İbnülemin-Tevcihat, N° 1645, belge tarihi: 9 Receb sene1141 H. / 8 fiubat 1728 M.

(XVIII.yy.) (XV. yy.) (XVIII.) (XIX.yy.)		(XIX.yy.başı) (XVI. yy.)			(XVII. yy.)	(XVI. yy.)	(XIX.yy.başı) (XVI. yy.) (XIX.
SİNOP⁷¹ .	ANKARA⁷²	ANKARA⁷³	74 BURSA⁷⁴	Genel⁷⁵	TOKAT⁷⁶	TOKAT⁷⁷	MANİSA⁷⁸ DİYARBAKIR⁷⁹ SİYA;
İ.Abacı	?	Abacı	??	Abacı	?	Abacı	?	?	Abacı
2. ?	?	?	??	?	?	Abadikici	?	?	?
3. ?	?	?	??	?	?	?	?	Arabacı	?
4. ?	?	?	??	Akideci	?	?	?	?	?
5. ?	Arpacı	?	??	?	Allâf	Arpacı	?	Allaf	?
6. ?	?	?	??	?	Alef-fürûş(Arpacı)	?	?	?	Arpacı
7. ?	?	?	??	?	?	?	Altuncu	?	?
8. ?	?	?	??	?	?	?	?	Arabacı	Arabacı
9. ?	?	?	??	?	Arakçııu(Terhkç], takkeci)	?	?	?	?
10. ?	?	?	??	Astarcı	?	?	?	?	?
11 .Aşçı	?	?	??	Aşçı	T abbah (Aşçı)	Aşçı-Kelleci	Aşcı	Aşçı	Aşçı
12. ?	Attar	Attar	??	?	?	Attar	Attâr	Attar	Attar
13.Babuçcu	Babuçcu	?	??	Babuçcu	Pabucdûz,Pabucî	?	Pabuççu	Babuşçu	Babuççu
14. ?	?	?	??	?	Bâğbân(Bağcı)	?	?	?	Bağcı
15. ?	?	?	??	?	?	?	?	?	Bağçevan
16. ?	?	Bakırcı	??	?	?	Bakırcı	?	?	Bakırcı
17.Bakkal	Bakkal	Bakkal	??	Bakkal	Bakkal	Bakkal	Bakkal	Bakkal	Bakkal
18. ?	?	?	??	?	?	Balancı	?	?	?
19. ?	?	Balcı	??	?	?	?	?	?	?
20. ?	?	Balıkçı	??	?	?	?	?	Balıkçı	Balıkçı

63.Çizmeci	?	?	??	?	?	?	?	Çizmeci
64. ?	?	?	??	?	?	?	?	?
65. ?	?	?	??	?	?	Çorapçı	?	?
66. ?	?	?	??	?	?	?	Çömlekçi	?
67. ?	?	Çubukçu	??	?	?	?	?	?
68. ?	?	?	??	?	?	?	?	Çulcu
69. ?	?	Çulhacı	??	?	?	Çulha	?	?
70.Debbağ	Debbağ	?	??	Debbağ	Debbağ	?	Debbağ	Debbağ
71. ?	?	Desti ci(Testici)	??	?	?	?	?	?
72 .Değirmenci	?	Değirmenci	??		Âsiyâbî	?	?	Değirmenci
73.Dellak	Dellak	?	??	?	Dellak	?	Dellak	?
74.Dellal	Dellal	Dellal	??	Dellal	Dellal	?	Dellal	Dellal
75.Demirci	Demirci	Demirci	??	? Haddâd (Demirci)		Demirci	?	Demirci
76. ?	?	Destici	??	?	?	?	?	?
77. ?	?	?	??	?	?	?	?	?
78. ?	?	?	??	?	?	?	?	?
79. ?	?	Dikici	??	?	?	Dikici	?	?
80. ?	?	?	??	?	?	?	?	Direkçi
81. ?	?	?	??	?	?	Doğramacı	?	?
82. ?	?	?	??	?	?	Döğmeci	?	Döğmeci
83. ?	?	Dökmeci	??	?	?	?	?	?
84. ?	?	?	??	?	?	Dökücü	?	?
85 ?	?	?	??	?	Düğmeci	?	?	?
86 ?	?	Dühancı	??	?	?	Dühancı	?	Tütüncü
87. ?	?	Dülger	??	?	Durûdger(Dulger)	?	?	?
88. ?	?	?	??	?	Dürümcü	?	?	?
89.Ekmekçi	?	Ekmekçi	??	Ekmekçi	Habbaz	Habbaz	Habbaz	Habbaz
90. ?	?	?	??	?	Elekçi	?	?	?
91.Elmacı	?	?	??	?	?	Manav	?	?
92. ?	?	?	??	?	?	Elvanboyacı	?	?
93. ?	?	Enfiyeci	??	?	?	?	?	Enfiyeci
94. ?	?	?	??	Esirci	?	?	?	?
95. ?	?	?	??	?	?	?	?	Esbci
96. ?	?	?	??	Eskici	Pînedûz,Pîne-fürtş(Eskici)	Eskici	?	Eskici
97. ?	?	?	??	?	?	?	?	?
98. ?	?	?	??	?	?	?	?	?
99. ?	?	?	??	?	?	?	?	Gazcı
100. ?	?	Göncü	??	?	?	Göncü	?	Göncü
101. ?	?	?	??	?	Haccar (Taşçı)	?	?	?
102.Haffaf	?	Haffaf(Kavvaf)	??	?	Hafaf (Kavaf, Ayakkabıcı)	Haffaf	Haffaf	Haffaf
103. ?	?	?	??	?	Hâki	?	?	?
104.?	?	Hallac	??	?	Hallac	Hallac	Hallac	Halaç
105.Hamamcı ?		?	??	Hamamcı	Hamamcı		Hamamcı	Hamamcı

147.?	?	?	??	?	Kamçıcı	?	?	?	?
148.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Kantarcı
149.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Kara amele
150.Kasap	Kasap	Kasap	??	Kasap	Kasap	Kasap	Kasap	Kasap	Kasap
151.?	?	?	??	?	Kaseger (Kâseci)	?	?	?	?
152.?	?	?	??	?	?	Kassar	?	?	Kassar
153.?	?	?	??	?	Kaşıkçı	?	?	?	Kaşıkçı
154.?	Katırcı	?	??	?	?	?	?	Katırcı	Katırcı
155.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Katrancı
156.?	?	?	??	?	?	?	?	Kavukçu	?
157.?	?	?	??	?	Kavvâl	?	?	?	?
158.?	?	?	??	?	Kavvâs (Okçu)	?	?	?	?
159.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Kayakçı
160.?	?	?	??	Kaymakçı	?	?	?	?	?
161.Kazğancı Kazancı		?	??	?	Kazğânî	Kazancı	?	Kazancı	?
162.?	?	Kazılcı	??	?	?	?	?	?	?
163.?	?	Kazzaz	??	?	Kazzaz (İpekçi)	Kazzaz	?	?	Kazzaz
164.?	?	?	??	?	Kebâbî	Kebapçı	Kebapçı	?	Kebapçı
165.?	?	?	??	?	Kebkebûr(Kefçegîr)	?	?	?	?
166.Keresteci	?	?	??	?	?	Keresteci	?	?	?
167.?	Keçeci	Keçeci	??	?	Keçeci	?	?	Keçeci	Keçeci
168.?	?	?	??	?	Kefşger(Ayakkabı cı)	?	?	?	?
169.?	?	?	??	?	?	?	Kehhal	?	?
170.?	?	?	??	?	?	?	?	Kelekci	Kavuncu
111.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Kelleci
172.?	?	?	??	?	Kemager (Yaycı)	?	?	?	?
173.?	?	?	??	?	Kemankeş (Yaycı)	?	?	?	?
174.?	?	?	??	?	Kemerci	?	?	?	Kemerci
175.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Kerpiççi
176.?	?	?	??	?	Kervansarayî	?	?	?	?
177.?	?	?	??	?	Keyyâl (Olçücü), Olçcü	?	?	?	?
178.?	?	Kılıçcı	??	?	Kılıncçı	?	?	Kılıççı	Kılıççı
179.?	?	?	??	?	Kıncı	?	?	?	?
180.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Kilimci
181.?	?	?	??	?	?	Kilitçi	?	?	Kilitçi
182.?	?	?	??	?	Kilkçi (Kalemci ?)	?	?	?	?
183.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Kilimci
184.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Kilitçi
185.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Kiracıbaşı
186.?	?	Kireçci	??	?	?	?	?	?	Kireççi
187.?	?	?	??	?	?	Kiremitçi	?	?	?
188.?	?	Kirişçi	??	?	Kirişçi	Kirişçi	Kirişçi	Kirişçi	?
189.?	?	?	??	?	Kirpasî	?	?	?	?

190.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Kitapçı
191.?	?	?	??	?	Kohnedüz (Eskici)	?	?	?	?
192.?	?	?	??	Kumaşboyacı	?	?	?	?	?
193.?	?	?	??	?	?	Kundakçı	?	?	Kundakçı
194.?	?	Kurşuncu	??	?	?	?	?	?	?
195.?	?	?	??	?	Kuşakçı	?	?	?	?
196.?	?	?	??	?	Kuşçu	?	?	?	?
197.Kuyumcu	Kuyumcu	Kuyum cu	??	?	Kuyumcu	Kuyum cu	?	Kuyum cu	Kuyumcu
198.?	Külahçı	?	??	?	Kı^^liM flakteci	?	?	Kullahçı	?
199.?	?	?	??	?	Külekci	?	?	Kürekçi	?
200.?	?	?	??	?	Küttan (AteşciOcakcı?)	?	?	?	?
201.Kürkçü	Kürkçü	Kürkçü	??	?	Kürkçü	Kürkçü	?	Kürkçü	Kürkçü
202.?	?	Leblebici	??	?	?	?	?	Leblebici	Leblebici
203.?	?	?	??	?	?	?	?	Lüleci	Lüleci
204.?	?	?	??	?	Leğenci	?	?	?	?
205.?	?	?	??	Lokmacı	?	?	?	?	?
206.?	?	?	??	?	?	?	Macuncu	?	?
207.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Madenci
208.Makaracı	?	?	??	?	?	?	?	?	?
209.Marangoz ?		?	??	?	?	?	?	?	?
210.?	?	?	??	?	?	?	?	Mazucu	?
211.Mellah	?	?	??	?	?	?	?	?	?
212.?	?	?	??	?	?	?	?	Mermerci	?
213.?	?	?	??	?	Messâk (Koğacı)	, ?	?	?	?
214.?	?	?	??	?	Mestçi	?	?	Mestçi	?
215.Meyhaneci	?	?	??	?	Mey-fürûş,Meyhaneger	Kahvehane(ci)	?		?
216.?	?	?	??	?	Mil'aka (Kaşıkçı)	?	?	?	?
217.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Mismar
218.?	?	?	??	?	Miyîn-bend-bâfîKuşakçı)	?	?	?	?
219.?	?	?	??	?	Miyânger(Kuşakçı)?		?	?	?
220.Mumcu	Mumcu	Mumcu	??	Mumcu	Mumcu	?	?	Mumcu	Mumcu
221.?	?	?	??	?	Mutâf	?	?	Mutaf	Mutaf
222.?	?	?	??	?	Mutrib	?	?	?	?
223.?	Muytab	Muytab(Mutâf)	??	?	?	Muytab	Muytab	?	?
224.?	?	?	??	?	Mûzedûz, Mûzeger (Çizmec	_i) ?	?	?	?
225.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Mücellit
226.?	?	?	??	?	Nakkaş	?	?	?	?
227.Nalbantçı	Nalbantçı	Nalbant	??	?	?	Nalband	Nalband	Nalband	Nalbent
228.?	?	Nalçacı	??	?	?	Nalçacı	?	Nalçacı	Nalçeci
229.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Nalinci
230.?	Neccar	?	??	?	Naccâr	?	Neccar	Neccar	Neccar
231.?	?	?	??	?	Nemedger.Nemedî(Keçecı) ?		?	?	?
232.?	?	?	??	?	Neyzen	?	?	?	?

233.?	Oduncu	?	77	Oduncu	attâbî (Oduncu) Oduncu ?			Oduncu
234.?	?	?	??	?	Okçu ?	?	?	?
235.?	?	?	??	?	? Oturakçı	?	Oturakçı	Oturakçı
236.?	?	?	??	?	? ?	?	?	Paçaçı
237.?	?	?	??	?	Palandûz,Palanî ?	?	Palancı	?
238.?	?	Palascı	??	?	? ?	?	Palasçı	?
239.?	?	?	??	?	Panbukçu,Panbuki ?	?	?	?
240.?	?	?	??	?	Pazarcı ?	?	?	?
241.?	?	?	??	?	? ?	Pekmezci	?	?
242.?	?	?	??	?	? Penbeci	?	Penbeci	Penbeci
243.?	?	?	??	?	? ?	?	?	Peşkirci
244.?	?	?	??	?	? Peştemalcı	?	Peştemalcı	?
245.?	?	Pirinçci	??	?	? ?	?	Pirinççi	?
246.?	?	?	??	?	PostdÛz(Postcu) ?	?	?	?
247.?	?	?	??	?	Rengçi,Renkger (Boyacı) ?	?	?	?
248.Reis	?	?	??	?	? ?	?	?	?
249.?	?	?	??	?	Rençber ?	?	?	?
250.?	?	?	??	?	? Saatçi	?	?	Saatçi
25 1. Sabuncu	Sabuncu	?	??	?	Sabunî ?	?	Sabuncu	?
252.?	?	Saçakcı	??	?	? ?	?	?	?
253.?	?	?	??	?	Saka ?	?	?	Saka
254.?	?	?	??	?	? ?	?	Sarıkçı	Sarıkçı
255.?	Sarrac	Sarrac	??	?	Sarrac Sarrac	Saraç	Sarraç	?
256.?	?	?	??	?	Sarraf ?	?	?	?
257.?	?	?	??	?	? Satenci	?	?	?
258.?	?	?	??	?	Sayyâğ (Kuyumcu) ?	?	?	?
259.?	?	?	??	?	Sayyâh (Delâl ?) ?	?	?	?
260.?	?	Sebzeci	??	?	? ?	?	?	Sebzeci
261.?	?	?	??	?	Sekkâk (Bıçakcı) ?	?	?	?
262.Semerci	Semerci	Semerci	??	?	? Semerci	?	?	Semerci
263.?	?	?	??	?	Semmânî ?	?	?	?
264.?	? ?	?	??	?	Sengtraşî (Taşcı)	?	?	?
265.?	?	?	??	?	Ser-fürûş (Başçı) ?	?	?	?
266.?	?	?	??	?	Seyyaf (Kılıççı) ?	?	?	?
267.?	?	Sıvacı	??	?	? ?	?	?	?
268.?	?	?	??	?	? Simitçi	?	?	?
269.?	?	?	??	?	? ?	?	Sirkeci	?
270.?	Sofcu	?	??	?	Sofcu ?	?	?	?
271.?	Sof perdahçı	?	??	?	? ?	?	?	?
272.?	Sof yuyucu	?	??	?	? ?	?	?	?
273.?	?	?	??	?	? ?	?	?	Soğancı
274.?	?	?	??	?	Sucu ?	?	?	?

21. ?	?	?	??	?	?	Balmumcu	?	?
22. ?	?	Baltacı	??	?	?	?	?	?
23. ?	?	?	??	?	Bardakçı	?	?	Bardakçı
24. ?	?	?	??	?	?	?	?	Barutçu
25. ?	?	Basdırmacı	??	?	?	?	?	?
26. ?	?	?	??	?	?	Basmacı	?	Basmacı
27. ?	?	?	??	Başçı	Başcı	?	Başcı	?
28. ?	?	?	??	?	Bennâ	?	Bennâ	?
29.Berber	Berber	Berber	??	Berber	?	Berber	?	Berber
30. ?	?	?	??	?	Bere-fürûş	?	?	?
31. ?	?	Bez boyacı	??	?	?	?	?	?
32. ?	?	?	??	?	Bezci	?	?	?
33. ?	?	?	??	?	Bezekçi	?	?	?
34. ?	Bezirci	Bezirci	??	?	Bezirci	?	?	?
35. ?	Bezzaz	Bezzaz	??	?	Bezzaz(Bezci)	Bezzaz	?	Bezzaz
36. ?	?	?	??	?	?	?	Bıçakçı	?
36. ?	?	?	??	?	?	?	?	?
37. ?	?	?	??	?	Biryânî(Kebabcı) ?		?	?
38.Bostancı	Bostancı	Bostancı	??	?	Bostanî	?	?	?
39. ?	Boyacı (Sebbağ)	?	Sebbağ	?	Boyacı	?	Boyacı	Boyacı
40. ?	?	?	??	?	Bozacı	?	Bozacı	Bozacı
41. ?	?	Börekçi	??	Börekçi	Börekçi	Börekçi	Börekçi	Börekçi
42. ?	?	?	??	?	?	Bûnci(Kahveci) ?		Camcı
43. ?	?	?	??	?	Canbaz	?	?	Canbaz
44. ?	?	?	??	?	?	?	?	?
45. ?	?	?	??	?	?	?	?	Cennan
46. ?	Cerrah(ve tabibler)	?	??	?	Cerrah	?	?	Cerrah
47.Cevahirci	?	?	??	?	?	?	?	?
48. ?	?	?	??	?	?	?	?	?
49. ?	?	?	??	?	?	?	?	?
50. ?	?	?	??	?	Cüllâh	?	Cüllah	Cüllah
51. ?	?	?	??	?	Cüllâl (Çulcu)	?	?	?
52. ?	?	?	??	?	?	?	?	Çadırcı
53. ?	?	?	??	?	?	?	?	?
54. ?	?	?	??	?	?	?	?	?
55. ?	Çanakçı	?	??	?	Çanakçı	?	?	?
56. ?	?	Çarıkcı	??	?	?	Çarıkçı	?	?
57. ?	Çerçi	?	??	?	?	?	?	?
58. ?	?	?	??	?	?	?	?	?
59. ?	?	?	??	?	?	Çıbıkçı	?	?
60. ?	?	Çıkrıkçı	??	?	Çıkrıkçı	Çıkrıkçı	Çıkrıkçı	?
61. ?	?	?	??	?	Çırakçı (Mum cu)	?	?	?
62. ?	?	Çilingirci	??	?	Çilingir	?	Çilingir	Çilingir

275.?	?	?	??	?	?	?	?	?
276.?	?	?	??	?	Sûkger (Pazarcı)	?	?	?
277.?	?	?	??	?	Sumakî	?	?	?
278.?	?	?	??	?	Surnâyî	?	?	?
279.?	?	?	??	?	?	?	?	Susamcı
280.?	?	?	??	?	Sûzenî, Sûzenger (İğneci)	?	?	?
281.?	?	?	??	?	Sûzger	?	?	?
282.?	?	Şalcı	??	?	?	?	?	Şalcı
283.?	?	?	??	?	?	?	?	Şamdancı
284.?	?	?	??	?	Şâneger (Tarakçı)	?	?	?
285.?	?	?	??	?	?	?	?	?
286.?	?	?	??	Şerbetçi	Şe*eS (Şertıethane(ci)	?	?	Şerbetçi
287.?	?	?	??	?	?	?	?	?
288.?	?	?	??	?	?	?	?	Şıracı
289.?	?	?	??	?	Tablî (Davulcu)	?	?	?
290.?	?	?	??	?	?	?	?	?
291.?	?	?	??	?	Tahtacı	?	?	?
292.?	?	Tahmisân	??	?	?	?	?	?
293.?	?	Takyeci	??	?	Takyeci	?	Takyeci	?
294.?	?	?	??	?	?	?	Tarakçı	?
295.?	?	Taşcı	??	?	Taşcı	?	Taşçı	?
296.?	?	Tekneci	??	?	?	?	?	?
297.?	?	?	??	Tellal	?	?	?	?
298.?	?	Terazici	??	?	?	?	?	?
299.?	?	?	??	?	?	?	?	Tereci
300.Terzi	Terzi	Terzi	??	Terzi	Hayyât (Terzi)	Terzi	?	Terzi
301.?	?	Tiftikçi	??	?	?	?	?	?
302.?	?	Tiftik boyacı	??	?	?	?	?	?
303.?	?	?	??	?	Tirger	?	?	?
304.?	?	?	??	?	Tuyûrî (Kuşçu)	?	?	?
305.?	?	?	??	?	Tuzcu	Tuzcu	?	Tuzcu
306.Tüfenkçi	?	Tüfenkçi	??	?	?	?	?	Tüfenkçi
307.?	?	?	??	?	?	?	?	?
308.?	?	Urgancı	??	?	?	Urgancı	?	?
309.?	?	?	??	?	?	?	?	?
310.?	?	?	??	?	?	?	?	?
311.?	?	?	??	?	Yancukcu (Zırhcı)	?	?	?
312.Yazıcı	?	?	??	?	Kâtib	?	?	?
313.?	?	?	??	?	?	?	Yaycı	?
314.?		?	??	?	?	?	?	?
315.?	?	?	??	Yoğurtcu	?	?	?	?
316.?	Yorgancı	Yorgancı	??	?	?	?	?	Yorgancı
317.?	?	?	??	?	?	Yurtcu	?	?

318.?	?	?	??	?	Yüncü	?	?	Yüncü	?
319.?	? ?	?	??	?	Zedekçi (Çalgıcı)		?	?	?
320.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Zenbilci
321.?	?	?	??	?	Zerger	?	?	?	?
322.?	?	Zeytünci	??	?	?	?	?	?	?
323.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Ziyadeci
324.?	?	?	??	?	?	?	?	?	Zurnacı