ARTVİN İLİ ZEYTİNLİK KÖYÜ MANİLERİ VE
AĞIZ ÖZELLİKLERİ

Serpil ERSÖZ

Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies,
Cilt: X, Sayı 1, Sayfa: 49-66, İZMİR 2010.

ÖZET

Bu makalede, Artvin ilinin merkez ilçesine bağlı Zeytinlik köyünde söylenen
maniler sunulmuş ve bu manilerdeki ağız özellikleri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Türkiye Türkçesi Ağızları, Artvin ağzı, Zeytinlik köyü ağzı,

mani.

ABSTRACT

In this article was represented ‘mani’s being told in Zetinlik where is a village and
district of Artvin Province and was analyzed theirs features of dialect.

Keywords: Turkiye Turkish dialects, Artvin dialects, the dialect of Zeytinlik
village, mani.

0. GİRİŞ
0.1 Mani

Mani, anonim halk edebiyatının en küçük ve en yaygın olan türlerinden biridir. Genellikle 7
heceden ve aaxa düzeninde kafiyelenmiş 4 dizeden oluşurlar. Manilerde asıl anlatılmak istenen şey son
iki dizede söylenir, ilk iki dize ise genellikle konuyla ilgili veya ilgisiz doldurma sözlerden oluşur. Hayat
ile ilgili her türlü konu manilerde işlenir.¹

Maniler ortak Türk halk kültürünün ürünüdür. Örneğin, Zeytinlik köyünde söylenegelen şu mani,

ata binasum geldi

çaya masum geldi

ela ğözli sevduum

seni göresim geldi

Nazilli (Aydın)’de, bölgenin kendi coğrafi özelliklerine göre biraz farklılaşır ve şu şekilde
söylenir:

Bağa giresim geldi
Üzüm yiyesim geldi
Üzüm değil sevdiğim
Seni göresim geldi

Yine Türkiye’nin bir ucunda olan Zeytinlik köyünde söylenen aşağıdaki mani,

koprinun; alti yalduz

sen misin gelan maldıs

sen ged da ablan gelsin

yatamiyım yalanus

Türkiye’nin diğer ucundaki Yamanlar köyünde (Karşıyaka - İzmir) neredeyse aynı şekilde
söylenmektedir:

Masa üstünde yaldız

Hoş geldin küçük baldız

Sen git de ablan gelsin

Yatamıyom yalınız

Bu gibi örnekleri çoğaltmak mümkündür.

0.2 Zeytinlik Köyü

Zeytinlik, Artvin ilinin merkez ilçesine bağlı, Çoruh Nehri kıyısında
kurulmuş bir köydür. Artvin şehir merkezine 21 km uzaklıktadır.

Kuzeydoğu Anadolu’nun en büyük nehirlerinden biri olan Çoruh Nehri üzerinde büyük barajlar
yapılmış ve yapılmaya da devam etmektedir. Bu baraj projeleri, gerçekleşmeye başladığı günlerden
itibaren bölgedeki köyler üzerinde önemli değişikliklere sebep olmuştur. Zeytinlik köyü de bu baraj
inşaatlarından %90 oranında etkilenen köyler arasındadır.

Devlet tarafından istimlâk edilen köyün yine devlet tarafından başka bir yerde yeniden kurulması
planlanmaktadır. Ancak, bu geçiş sırasında halkın bir kısmı yeni yerleşim yerine taşınma kararı alırken,
diğer bir kısmı da geri dönmemek üzere köyden göç etmeyi düşünmektedir. Dolayısıyla, halkı ile beraber
Zeytinlik köyü kültürü de asıl memleketinden uzaklaşacak ve başka kültürler içinde yaşam savaşı
vermeye başlayacaktır.

Yıllara Göre Zeytinlik Köyü Nüfusu Gösterir Tablo

0.3 Yöntem

Maniler tarafımızdan ses kayıt cihazıyla derlenmiş ve yazı dili ile değil, söylendiği ağzın
özellikleriyle yazıya geçirilmiştir. Her metnin hangi tarihte derlendiği ve derleme yapılan tarihte kaynak
kişinin kaç yaşında olduğu bilgisi ilgili metnin başlık kısmında verilmiştir.

Transkripsiyon işaretlerinin seçiminde temel olarak Ahmet B. Ercilasun tarafından teklif edilen
işaretlere bağlı kalınmış, fakat zayıf seslerin gösterilmesinde bu sistemden farklı bir yol izlenmiştir. Zayıf
ünlü ve ünsüzler için ayrıca bir işaret kullanmak yerine ilgili harfi üstsimge (^üstsimge) şeklinde yazma
yoluna gidilmiştir.

Maniler yazıya geçirildikten sonra kısa bir dil bilgisi incelemesi yapılmıştır. Ayrıca bir sözlük
oluşturulmamış, onun yerine anlaşılamayacağını düşündüğümüz sözler, ilgili kelimenin bulunduğu
sayfanın altında açıklanmıştır.

“Manilerin Ağız Özellikleri” başlıklı inceleme kısmında örneklerin yanlarında yer alan
numaralardan ilki ilgili örneğin geçtiği mani numarasını, ikincisi ise örneğin o maninin kaçıncı satırında
yer aldığı gösterir. Örneğin, gena benım;olursun (18-4): Bu cümle 18. maninin 4. satırında geçmektedir.

Maniler bölümünde köşeli parantez içinde verilen sözler, kaynak kişi dışında başkaları yardımıyla
tamamlanan/düzeltilen yerleri bildirir. “...” işareti ise anlaşılamayan yerleri gösterir.

1. MANİLERDEKİ AĞIZ ÖZELLİKLERİ

Bu bölümde, ağız özellikleri ile yazıya geçirdiğimiz Zeytinlik köyü manilerinin ses ve şekil
bilgisi incelemesi yapılacak, yalnızca dikkat çeken ve Türkiye Türkçesi yazı dilinden belirgin şekilde
ayrılan ağız özellikleri üzerinde durulacaktır.

Hemen şunu belirtmeliyiz ki, bu incelemede tespit edilen dilbilgisi özelliklerinin, Zeytinlik köyü
ağzını tam olarak yansıtabileceği düşünülemez. Çünkü böyle bir çalışma için daha fazla ağız
malzemesine ihtiyaç vardır. Buradaki bulgular Zeytinlik köyü ağzı hakkında yalnızca genel bir fikir
verebilmektedir. Ancak bu bile, daha önce köy ağzı hakkında herhangi bir ağız çalışması olmaması
dolayısıyla dikkate değerdir.

1.1.    Ses Bilgisi Özellikleri

Bu bölümde, mani metinlerindeki Türkiye Türkçesi yazı dilinde olmayan ünlüler ile ünsüzler
tanıtılacak ve görülen ses değişmelerinden bahsedilecektir.

1.1.1.    Ünlüler

Yazı dilindeki ünlülerin yanı sıra manilerde aşağıdaki ünlüler de kullanılmıştır.
a: Uzun a sesi. dalar daladi beni (17-1).
a: a-e arası ses. yol buradan seçmâz. me (3-2).
e: e-i arası ses. yol buradan geçmâz me (3-2).

¿: ı-u arası ses. çıhd;m incirun daluna (4-4).
i: ı-i arası ses. ey la ahlum sihiyer (77-3).
ö: Uzun o sesi. bOeklatma gara olan (59-4).

□ : o-u arası ses. tOmbul memelâruna (10-4).
o: o-ö arası ses. koprinun; alti yalduz (52-1).
u: Uzun u sesi. su ğelü ğüldür ğüldür (39-1)
u: u-ü arası ses. bu dünya bir fener; idi (1-1).

Bu ünlülere ek olarak, manilerde üst simge olarak yazılan ünlüler de görülecektir. Üst simge
şeklinde yazılmış ünlüler, o sesin belirli belirsiz söylendiği anlamına gelir.

1.1.2.    Ünlü Değişmeleri

1.1.2.1.    İncelme

ı > i, i: Derlediğimiz manilerde dikkat çeken ses bilgisi özelliklerinden birisi, kalın olan düz dar
ünlünün incelmesidir: garşiya gapan deller (5-1), güla kondu bir ari (22-2), her; evlerden bir gari (22-4),
benım gonnum şen;olsun (28-3,) efendım ozum sensın (54-1), ekin yatuh biçarum (61-1), arpa
bişdum; as galdi (62-1), gogda yilduz. bi sira (77-1), yarum geddi misirâ (77-2), göran desın maşallah

(81-3).    , ,

u > e: beğün tellâr ba^ğırdi (51-3).

1.1.2.2.    Kalınlaşma

Mani metinlerinde ince yuvarlak ünlülerin genellikle kalın şekliyle söylendiği görülür:

ö > o, o: obmaya kıyamadım (12-3), ben bu derddan; olürsam (14-3), efendım ozum sensın (54¬

1), bir bu ahşam otmasun (66-3), benım gonnum şen;olsun (28-3).

ü > u, u: orda yoh mü musliman (8-3), ay geçâr sunnar geçar (18-3), sandıh ustunda sandıh
(24-1), turli çiçeg başlari (42-2), dane dane uz.umsun (53-1), suri çobansuz; olmaz (58-4), bu dünya bir
fener; idi (1-1).

İnce yuvarlak ünlüler genellikle kalınlaşmaya meyillidir. Ancak bu ünlüler, kaynak kişinin
yaşadığı çevrenin de etkisiyle, ince şekilleri ile karşımıza çıkabilmektedir:

söz-soz: beyaz geyma soz;olur (65-2), geca ğündus sözumsın (53-4).

1.1.2.3.    Kısalma

Yabancı kaynaklı kelimelerdeki uzun ünlülerin normal ünlüye dönmesi genel bir eğilimdir.

a > a : yarıma kurban;olsun (22-3), talehsus gızi benum (23-4), muradumus tez;olu^r (65-4),
göran desın maşallah (81-3).

İ > i: sinemun yarasına (44-4).

1.1.3.    Ünsüzler

Yazı dilindeki ünsüzlerin yanı sıra manilerde aşağıdaki ünsüzler de kullanılmıştır.

b^: b-v arası ses. bahçalarda bOuz;olur (64-1).

ğ: Art damak g’si. gız.lara goca yasah (51-4).

g: Art damaktan çıkan belirgin ğ sesi. sarşida gordum seni (12-1).

h: Hırıltılı art damak h’si. birahub gedamiyom (7-4)

k: Kalın ünlüler ile hece kurmasına rağmen ön damaktan çıkan k sesi. koprinun alti tikan (46-1).
k: Art damak k’si. anne gönnum kız;ısda (28-2).

i: Kalın ünlüler ile hece kurmasına rağmen ön damaktan çıkan l sesi. çengeli aldum eluma (4-2).
Bu ünsüzlere ek olarak, manilerde üst simge şeklinde yazılan ünsüzler de görülecektir. Üst simge
şeklinde yazılmış ünsüzler, o sesin belirli belirsiz söylendiği anlamına gelir.

1.1.4.    Ünsüz Değişmeleri

1.1.4.1.    Benzetme: Hem ilerleyici hem de gerileyici yönde ünsüz benzetmeleri görülmektedir.

nl > nn: İlerleyici benzetmenin en çok örneği bu gurupta görülür. Genellikle de +lar çokluk eki
ile +li+ yapım ekinin kullanılması sırasında ortaya çıkar: sevup sevup ayrilanna (3-3), gara kara
kaz.annar (15-1), kara yazi yaz.annar (15-2), aramuzi bozannar (15-4), yollasunnar yarumi (26-4),
gaşlarun enni menni (45-1).

rl > ll: Bu gerileyici benzetme örneği de genellikle +lar çokluk ekinin kullanılması sırasında
ortaya çıkar: garşiya gapan deller (5-1), ogcaya dabOan dellar (57-2), gocava çoban della^r (57-4).

1.1.4.2.    Erime: Derlediğimiz metinlerde en çok görülen erime örnekleri şunlardır:

ag > a: sen bala balaruni (2-2), siryanun dalaruni (2-4), alarum alar miyum (25-1), sorun
badadli midür (50-2), gurusun azım dilim (80-4).

og > ö: itin köpesun; oli (48-3), geddi gara gaş; olan (60-1).

Bir örnekte de geniş zaman ekinin eridiği görülür: su gelü ğüldür ğüldür (39-1).

1.1.4.3.    Büzülme: Metinlerde görülen en çok büzülme örnekleri şunlardır:

aga > aa: otumij goyun saar (27-3), şevtali aaşlari (71-1), atın meyli daadur (75-2).
ugu > uu:merak; etma sevduum (62-3), gadife yasduum yoh (72-1).

1.1.4.4.    Yutulma: Metinlerdeki yutulma örnekleri genellikle çokluk eki ile geniş zaman ekinde
bulunan r ünsüzü ile ilgilidir: sevup sevup ayrilanna (3-3), keklig;idum vurdila (13-1), anne gönnum
kız.; ısda (28-2), bi odur gönül; ey la (36-4), cepunda daşi misun (37-4).

1.1.4.5.    İncelme: Kalın ünlüler ile hece kurmalarına rağmen ince olarak telaffuz edilen ünsüzler
şunlardır:

k > k: koprinun alti tikan (46-1), üç günnuh selin □ ikan (46-4).

l > Î: sakriy tahdum beluma (4-1), elunda kaad kalem (20-3), açil ki sarilaca^m (21-2), guş
gonar çalılara (34-2), çıhdım incirun daluna (4-4).

1.1.4.6.    Sızıcılaşma: Metinlerde en çok görülen sızıcılaşma örnekleri şunlardır:

g, k > ğ: yanumdaki yiğide (56-3), bu sevda golay deşil (67-4), gel ikümuz yeşil siyah (65-3), ela
ğözli sevduum (76-3), bahçe bal veranda ğel (29-1), meni yari ğeturmaz. (36-3).

ğ, k > g: küp;içunda b□ □ ursulum (74-1), ben o yara vursunum (74-5), sarşida gordum seni
(12-1), itin köpesun; oli (48-3), senden başsa dosdum yoh (72-4).

k > h: ahlum geddi başımdan (6-4), eyla ahlum sihiyer (77-3), buradan çıhmah yasah (51-2).

Bunların dışında b > b^, ç > ş değişmeleri de vardır: ogcaya dabUan delİar (57-2), genşluh bir
guş;üdi (86-1).

1.1.4.7.    Tonlulaşma: Türkiye Türkçesi ağızlarının genelinde görülen k>g, t>d tonlulaşmalarına
Zeytinlik köyünden derlenmiş bu mani metinlerinde de sıkça rastlanır:

k, k > g, ğ: potin geyarum potin (2-1), mor yeleg seyinursun (9-2), öyle b^ir yar sevdım gi (40¬
3), seni göresım geldi (76-4), gogda yilduz bi sira (77-1), turli çiçeg başlari (42-2), gogda yilduz bi sira
(77-1), ganadumdan sırdılar (13-2), gaşların galem galem (43-1), golonya gohan yarım (68-2).

t > d: bana duz.ah gurdilar (13-4), atma daşi vurursun (18-1), gabah bişdi duz.; isdar (28-1),
yassam yarun dizine (45-3), garşida kürd; evlari (27-1), aldmış gün oroş tutem (33-4), goyni doli bidleri
(38-4).

1.1.4.8.    Tonsuzlaşma: Metinlerdeki tonsuzlaşma örnekleri z > s değişimi üzerine yoğunlaşmıştır.

z > s: yatamiyım yalanus (52-4), arpa bişdum;as galdi (62-1), aya bahdım ay beyas (87-1), bu
gız bize yaramas (87-4).

1.1.4.9.    Zayıflama: Metinlerde en çok görülen ünsüz zayıflaması örnekleri şunlardır:

g > ^g : topra^si daşi ğüzel (40-1), odana basdu^ğum yoh (72-2), ata binan a^ğadur (75-1).

r > ^r: gocava çoban della^r (57-4), muradumus tez; olu (65-4).

1.2. Şekil Bilgisi Özellikleri

1.2.1.    İsim Çekimi

1.2.1.1.    Çokluk +LA(r)

Ekin genellikle kalın ünlülü şekli tercih edilmiştir. Yani eklendiği kelimenin bir önceki hecesi
kalın da olsa, ince de olsa ekin çoğunlukla kalın şekli kullanılmıştır. Bu yüzden çokluk ekinin getirildiği
kelimelerde büyük ünlü uyumu genellikle bozulur. Örnekleri: keklig;idum vurdila (13-1), heveslandım
gizlara (47-4), oyalari gaşunda (78-2), sirya galsun siz.lara (11-4), garşida kürd;evlari (27-1), yayilur
develari (27-2), ellar ne dersa desın (74-3), çeşmelarun başunda (78-4).

Ekin ince şekilli örnekleri azdır: garşıda kiliseler (8-1), güzelleri seçârum (61-2).

1.2.1.2.    İyelik

Birinci Kişi Teklik +(I)m: Ünlüyle biten isimlerin sonuna getirilen iyelik eki +m’dir: sufrada
mezam sensın (54-2). Bu ekin Türkiye Türkçesi yazı dilindekinden farklı olan yönü, ünsüzle biten
kelimelere eklenen şekliyle ilgilidir. Manilerdeki kullanım yoğunluğu dikkate alındığında, ünsüzlere
getirilen temel şeklinin +um olduğu söylenebilir. Ekin böyle tek şekilli, yani kalın ve dar yuvarlak ünlülü
olması, getirildiği kelimelerde hem büyük ünlü uyumunu hem de küçük ünlü uyumunu bozar: eyİa ahlum
sihiyer (77-3), yarumi gondarsalar (8-4), sakriy tahdum beluma (4-1), çitumi çit;edarum (83-1), kitab
getur elum basem (72-3).

Az sayıda da olsa ekin ince olarak kullanıldığı örnekler de vardır: yüregümda yanuh var (31-2),
geliyor benim gülüm (80-2).

Yine az sayıda örnekte ekin düzleşmiş şekilleri de kullanılmıştır: golonya gohan yarım (68-2),
yarim iki ğözümsın (53-2), kaderima sayarum (14-4).

Birinci Kişi Çokluk +muz: Mani metinlerinde çok kullanılmamış olan bu ek tek şekilli olarak
karşımıza çıkar: aramuzi bozannar (15-4), yar ğeldi mehlamuza (66-4).

İkinci Kişi Teklik +(u)v, +(u)n: İkinci kişi teklik ekinin yazı dilindeki gibi n’li olan şeklinin
yanı sıra farklı olarak v’li şekilleri de vardır. Bu, yörenin belirgin ağız özelliklerinden biri olarak kendini
gösterir: odana serdım hali (81-1), sallanan solun;olem (85-2), arzunda dilin;olem (85-4), yanundaki
yiğit o (55-3), başundaki yazmanun (82-1), gocava çoban della^r (57-4), nayuva gurulursun (5-3), nayuva
gurulicam (58-3).

Mani metinlerinde bu ekin, yalnızca yuvarlak ünlülü şekillerinin tercih edildiği dikkat çeker. Bu
da kelimelerdeki küçük ünlü uyumunu bozmuştur.

Üçüncü Kişi Teklik +un: Mani metinlerinde bu ek yalnızca ünsüzle biten kelimelere getirildiği
için, ekin sadece bu şekli üzerine bir değerlendirme yapabiliyoruz. Örneklerden görüldüğü kadarıyla ekin,
getirildiği kelimenin bir önceki hecesinin ince ya da kalın olduğuna bakılmaksızın +un şekli
kullanılmıştır. Diğer eklerde olduğu gibi bu ekin de yalnızca kalın ünlülü şeklinin tercih edilmesi büyük
ünlü uyumunu bozan unsurlardan biri daha olarak karşımıza çıkmaktadır: siryanun dalaruni (2-4),
supürsunnar garuni (26-2), çeşmelarun başunda (78-4), ucuni bit;edarum (83-2), yarım; içunda gezar
(20-2), elunda kaad kalem (20-3), küp ; içunda bOO urğulum (74-1).

1.2.1.3.    Hal

Belirtme Hali 0, +(y)I: Metinlere göre, ekin genellikle ince ünlülü şeklinin tercih edildiği
söylenebilir: bO Oeni aladdi ğeşdi (49-4), güzelleri seçârum (61-2), atma daşi vurursun (18-1), al şız.lari
asgera (30-3), nali parladdi geşdi (49-2), odana serdım hali (81-1), ben eyle yari isdamam (82-3), seni
kibi adami (84-3), dolan dünyayı dolan (59-2). Örneklerden görüldüğü gibi ekin genellikle tek şekilli
kullanılması, büyük ünlü uyumunu bozmaktadır. Küçük ünlü uyumu için yorum yapmamızı sağlayacak
kadar örnek bulunmamaktadır.

Bu halin eksiz kullanıldığı örnekler azdır: yar; allahun sevarsan (39-3), kitab getur elum basem
(72-3), dillarun; oddur^urum (84-2).

Yönelme Hali +(y)A: Metinler incelendiğinde yönelme hali için kullanılan ekin genellikle kalın
şekilli olduğu görülür: gidiyom yalilara (34-1), guş gonar çalilara (34-2), keman şaşa vurğunum (74-2),
ata binan a^ğadur (75-1), obmaya kıyamadım (12-3), gavuşmaya as galdi (62-4), güla kondu bir ari (22¬

2), al gız.lari asgera (30-3), olsun biz.a da golay (30-4), dertliya derman yazar (20-4).

Ekin ince şekilli olarak kullanıldığı örnek sayısı azdır: ekin;egdım düzlere (11-1), yanumdaki
yiğide (56-3), bahceye serdım kilim (80-1). Diğer eklerdeki gibi yönelme hali ekinin de tek şekilli
olması kelimelerdeki büyük ünlü uyumunu bozan sebeplerden biridir.

Bulunma Hali +dA: Ekin kalın ünlülü şekli daha çok kullanılmıştır: garşıda kiliseler (8-1), orda
yoh mü musliman (8-3), sandıh ustunda sandıh (24-1), cepunda daşi misun (37-4), bahçalarda
b^uz;olur (64-1), şapımda it;edarum (83-4), sarşida gordum seni (12-1), garşida kürd;evlari (27-1),
yüregümda yanuh var (31-2). Dolayısıyla kelimelerdeki büyük ünlü uyumunun bozulmasının
sebeplerinden birisi de bu tercihtir.

Şu örnekte ise ek, ince şekilli olarak kullanılmıştır: şu siryanın; içinde (63-3).

Ayrılma Hali +dAn: Çoğunlukla ekin kalın ünlülü şekli kullanılmıştır: kayalardan kayarum (14¬
1), yol buradan geçmâz me (3-2), bendan selamlar; olsun (34-3), köprüdan geçar;ikan (47-1). Ayrılma
hali ekinin kullanımındaki bu genel eğilim, büyük ünlü uyumunu bozan sebeplerden biridir.

Şu örnekte ekin ince ünlülü şekli kullanılmıştır: her; evlerden bir gari (22-4).

1.2.1.4.    Tamlama +Im, +(n)In

+Im eki birinci kişi zamirlerinde, +(n)In eki ise diğer kelimelerde kullanılmıştır. Manilerdeki
örnekler değerlendirildiği zaman bu iki ekin de kalın yuvarlak şekillerinin daha çok tercih edildiği dikkat
çeker: talehsus gızi benum (23-4), senun nayın gelın (55-4), biz.um bâın başundan (6-2), nazli yarun
gaşlari (71-4), çeşmelarun başunda (78-4), bu derenun; arıni (26-1), orta mâlenun gızlari (38-1),
koprinun alti tikan (46-1), başundaki yazmanun (82-1).

Ekin daha çok kalın şekillerinin tercih edilmesi büyük ünlü uyumunu bozar.

1.2.1.5.    Bildirme

Aşağıda örneklerden de görüleceği gibi bildirme ekinin genellikle kalın ünlülü şekilleri
kullanılmıştır.

Birinci Kişi Bildirme +Im: Genellikle kalın ve dar yuvarlak olan şekli tercih edilmiştir.
Örnekleri şunlardır: küp;içunda b□ □ ursulum (74-1), keman gaşa vurgunum (74-2), talehsus gızi
benum (23-4), anamın; ozibenim (23-1).

İkinci Kişi Bildirme +sIn: Örnekleri şunlardır: geca ğündus sözumsın (53-4), yarim iki
ğöz.ümsın (53-2), efendım ozum sensın (54-1), sen misın gelan maldı s (52-2).

Üçüncü Kişi Bildirme +dUr: Örnekleri şunlardır: yokdur benım; ayar ¿m (14-2), altundur alay
değil (67-1), gümuşdur galay değil (67-2), ata binan a^adur (75-1), atın meyli daadur (75-2), kaç gündur
görmamişim (19-3), yar be^yla dadli midur (50-4), sorun bâdadli midür (50-2), eteim doli ğüldür(39-2).

1.2.2. Fiil Çekimi

1.2.2.1.    Gelecek Zaman

-AcaIm: Gelecek zaman eki yalnızca bir manide kullanılmıştır. Bu şekil de yazı dilindeki şekil
ile hemen hemen aynıdır. Örnekleri şunlardır: açil açilâcaım (21-1), açil ki sarilacaUm (21-2),
nasil; ayrilacaım (21-4).

1.2.2.2.    Geniş Zaman

-(A)r-, -ur- : Geniş zaman ekinin genellikle kalın ünlülü şekilleri tercih edilmiştir: potin geyarum
potin (2-1), ekin yatuh biçarum (61-1), güzelleri seçârum (61-2). ayriluh dilâr miyum (25-2), mor yeleg
geyinursun (9-2), nâ güzel görünursun (9-4), sonra pişman; olursun (18-2), gena benım; olursun (18-4),
gabah bişdi duz.;isdar (28-1), çoraba nahiş;edar (69-2), guulmiş yaya menz.ar (71-3), yetar
bekladduhlarun (78-3), ay geçâr gunnar geçar (18-3), yayilur develari (27-2), kitab getur elum basem
(72-3).

Ekin ince ünlülü şekilleri birkaç örnekle sınırlıdır: kipriklâr ğaşa değer (41-2), kopriden
geçer; ikan (48-1).

1.2.2.3.    Görülen Geçmiş Zaman

-dIm, -dlH, -dI(n): Mani metinlerinde en çok örneğe sahip olan zaman eki, görülen geçmiş
zaman ekidir.

Birinci teklik kişi eki olarak çoğunlukla -dım, -dum şeklindeki kalın ünlülü allomorfları tercih
edilir: geldım seni almaya (32-3), bahdım ay beyas (87-1), çıhdım incirun daluna (4-4), ellâra verdum
seni (12-4), güle benz.addum seni (12-2), ğarşida gordum seni (12-1).

Birinci çokluk kişi olarak ise en çok örneği olan ek -duh’tur: insan;evladi sanduh (24-4),
baş dan; aya^ğa yanduh (79-2), gezdurduh satamaduh (86-4), uçurduh tutamaduh (86-2).

İkinci teklik kişi eki olarak -dın ve -dun şekilleri kullanılmıştır: bir geldın hasda idun (29-3), ne
dedim dâ darildın (80-3), başladun alamaya (32-4).

Üçüncü teklik ve çokluk kişi eklerinde ise genellikle dar ünlülü ekler (-dI, -dIlar) tercih
edilmiştir: geddi dâ ğeri bahmadı (60-3), tel girildi sas galdi (62-2), ibsuz baladi beni (48-4), gavuşmaya
as galdi (62-4), ganadumdan gırdılar (13-2), bana duzah gurdilar (13-4).

1.2.2.4.    Öğrenilen Geçmiş Zaman

-miş: Ek tek şekillidir. Örnekleri şunlardır: ateşin yandurmişım (56-2), öz memeyi emdurmişım
(56-4), kaç gündur görmamişim (19-3), yar mendilun düşmiş (64-3).

1.2.2.5.    Şimdiki Zaman

-yer-, -yor-: Manilerde şimdiki zaman ekinin kullanıldığı örnek sayısı çok azdır: gidiyom
gidemiyom (7-1), gidiyom yalilara (34-1), terk;eddüm gediyerım (2-3), eyla ahlum sihiyer (77-3).

2. MANİLER

Kaynak Kişi
Derleme Tarihi
Yaşı

1

bu dünya bir fener; idi
dönduhca dönar; idi

v " 2

şa inun yuvasuna
baygüşla^r gonar; idi

3

gaynar gazan daşmaz mi
yol buradan geçmaz me
sevup sevup ayriianna
bi daa gavuşmaz me

5

garşiya gapan deller
ogcaya⁶ daban dellar
nayuva⁷ gurulursun
gocava çoban della^h

7

gidiyom gidemiyom
yar sensuz; edamiyom
yarum cael⁸ ben ca^yel⁹
birahub gedamiyom

Fatma Gündağ
28-01-2002
~70

2

potin geyarum potin
sen bala bâlaruni
terk; eddUm gediyerım
siryanun³ dâlaruni

4

sakriy⁴ tahdum beiuma
çengeli aldum eiuma
dUşdüm gasnaurun⁵ yoiuna
çıhd¿m incirun daiuna

6

garşidan gel garşidan
bizum bâın başundan
gaç gUndUr görmamişım
ahlum geddi başımdan

8

garşıda kiliseler
kilidıne gırsalar
orda yoh mU musliman
yarumi göndarsalar¹⁰

garşıda gorunursun
mor yeleg geyinursun
isidmam seni dussun
na güzel görünursun

11

ekin; egdım düzlere
dikan; oldum gozlara
işde ben gidiyorum
sirya galsun sizlara

13

keklig; idum vurdiia
ganadumdan gırdılar
ben burali degil; idım
bana duzah gurdiiar

15

gara kara kazannar
kara yazi yazannar
cennet yüz²4 görmasun
aramuzi bozannar

17

dalar daladi beni
gören; alasın beni
yarımn mendiline
yarimi balasunnar

19

10

indım derelaruna
bilmam nerelaruna
surdum buyuhlarumi
tDmbul memelaruna

12

garşida gordum seni
gule benzaddum seni
obmaya³ kıyamadım
ellara verdum seni

14

kayalardan kayarum
yokdur benim; ayar ¿ m
ben bu derddan; olursam⁴
kaderima sayarum

16

gidiyom ben de ben de
bir; elmam galdi senda
elmam sar^ıldi soldi
din; iman yoh mi senda

18

atma daşi vurursun
sonra pişman; olursun
ay geçar gunnar geçar
gena benım; olursun

20

harşidan gel garşidan
bizum bâun baş ¿ ndan
kaç gündur görmamişim
ahlum geddi başımdan
isdanbul; ici pazar
yarım; içunda gezar
eiunda kaad kalem
dertliya derman yazar

21

açil açilacaım
açil ki sariiacaDm
bir kere salilmaynan
nasil; ayrilacaım

23

anamın; ozi¹⁵ benim

kebabda

vedum/[benum]

gedın deyin; anama
talehsus gızi benum

25

âlarum âlar miyum
ayriluh dilar miyum
ayriluh kömlegUni
ben şimdi geyar miyum

27

garşida kürd; evlari
yayilur develari
otumij⁵ goyun saar
tellamiş memelari

29

bahçe bal veranda ğel
gonca gUl veranda gel
bir geldın hasda idun

22

ayva sari nar sali¹⁴
güia kondu bir ari
yarıma kurban; olsun
her; evlerden bir gari

24

sandıh ustunda sand¿h
başdan; aya^ği yandıh
sand¿h da gönUl verduğ
insan; evladi sanduh

26

bu derenun; arıni
supUrsunnar garuni
orda yoh mi musliman
yollasunnar yarumi

28

gabah bişdi duz; isdar
anne gönnum kız; ısda
gız; olmasa dul; olsun
benım gönnum şen; olsun

30

oy miralay miralay
asge^m alay alay
al gızlari asgera

¹³    Sarılmakla.

14    ,

Sarı.

bir de can veranda gel

31

garşida hurmaluhlar
yüregümda yanuh var
gız ben seni alurdum
ander⁶ fuhareluh var

33

altın; atem gür tutem

tek o yara gavuşem
aldmış gün oroş⁷ tutem

35

oyali da yazma başında
oyalari gaşunda
yetar begleddiglerin
koşelerin başında

olsun biza da golay

32

indim dere irmaya
zeytın dali gırmaya
geldım seni almaya
başladun alamaya

34

gidiyom yalilara
guş gonar çaliiara
bendan selamlar; olsun
başi yazmalilara

Kaynak Kişi
Derleme Tarihi
Yaşı

36

meni⁸ meni men; alar
meniya gelan beyla^r
meni yari ğeturmaz
bi odur gönül; eyia

38

orta malenun⁹ gızlari
tepur tepur yüzleri
aşahki malenun gızlari
goyni doli bidleri

Lütfiye Fırtına

28-01-2002

~70

37

menici başi misun
cevair daşi misun
bir meni da ben desam
cepunda daşi¹⁰ misun

39

su ğelü ğüldür ğüldür
eteim doli ğüldür
yar; allahun sevarsan
alatma beni ğüldür

40    41

topra^gi daşi ğUzel    ...

[pınarın başı güzel]    kipriklar gaşa değer

öyle bmir yar sevdım gi    eyla bir yar sevdum ki

kipriği gaşi ğUzel    dUnyalar; ona deger

42

... aşlari

turli²² çiçeg başlari
gurulmiş yaya benzar
nazli yarun gaşlari

44

gaşlarun garasına
gül goyem arasına
seni meylem diillar
sinemun yaras¿na

46

köprinun alti tikan²⁴

yasdun/[yahdun]
ğUl; ikan

allah seni de yahsun

Uç gUnnuh ğelin; ikan

48

köpriden geçer; ikan
köpri salladi beni
itin köpegun; oli
ibsuz²⁵ bâladi beni

50

garşidan; adli ğeldi
sorun bâdadli midUr

43

gaşların galem galem
param yoh seni alem
gedem para gazanem
gel Dem da seni alem

45

gaşlarun enni menni
yar ğelur senni menni
yassam²³ yarun dizine
yar desa nenni menni

47

köprüdan geçar; ikan
^beni    başım deydi sazlara

anne beni evlandur
hevesland¿ m gizlara

49

garşidan adli ğeldi
nali parladdi geşdi
ellera seiam ve^rdi
bDDeni âladdi ğeşdi

51

merdivan basah basah
buradan çıhmah yasah

her gelan yari sorar    beğün²⁷ teliar ba^ğırdi

yar be^yia¹¹ dadli midur    gızlara goca yasah

52    53

koprinun; alti yalduz
sen misın geian ma^s
sen ged da ablan gelsın
yatamiyım yalanus

54

efendım ozum sensın
sufrada mezam sensın
yeddi kitap hagg; içun
galbımda ğezan sensın

56

ahşamun andurmişım
ateşin yandurmişım
yanumdaki yiğide
öz memeyi emdurmişım

58

[garşi gapansız; olmaz]
okca dabansuz; olmaz
nayuva gurulicam
suri¹² çobansuz; olmaz

60

geddi gara gaş; olan
tellari zarhoş; olan
geddi da ğeri bahmadı
ay yüreği daş o^ğlan

62

arpa bişdum; as galdi
tel girildi sas galdi
merak; etma sevduum
gavuşmaya as galdi

dane dane uzumsun¹³
yarim iki ğözüms¿n
sen şanma/[sanma]

29

ki

geca ğündus sözums¿n

55

ahşamun andur ğelin
ateşin yandur ğelin
yanundaki yiğit o
senun nayın²⁰ gelın

57

garşiya daban deliar
ogcaya dabDan deliar
nayıma gurulursun
gocava çoban delia^r

59

dolan dünyayı dolan
alecahsan al bDDeni
b D eki atma gara olan

61

ekin yatuh biçarum
güzelleri seçarum
ğüzeliarun teruni
su yerine içerım

63

altun yüzuk var benum
[parmağıma] dar bD Denum
şu siryanın; içinde
ela gozli yar bD Denum

65

bahçalarda bDuz; olur
siyah pantul toz; olu^r
yar mendilun dUşmiş
ben galdursam söz; olur

66

altun yUzuk oroza
seiam söylan horoza
bir bu ahşam otmasun³²
yar ğeldi mehiamuza

68

sabahdan gahan yar ¿m
golonya gohan yar ¿m

70

gapilari ganadli
kendi melek yapili

72

gadife yasduum yoh
odana basdu^gum yoh
kitab getur elum basem
senden başga dosdum yoh

74

kUp; içunda b D Durgulum
keman gaşa vurgunum
ellar ne dersa desın
ben o yara vurgunum

76

siyah geyma toz; olur
beyaz geyma soz; olur
gel ikUmuz yeşil ğiyah
muradumus tez; olu^r

67

altundur alay değil
gUmuşdur³³ galay değil
inanun sis gızlar
bu sevda golay değil

69

gapidan bahişDedar
çoraba nahiş; edar
o yarun bahişi
adami zarhoş; edar

71

şevtali³⁴ aaşlari
turli çiçeg başlari
gu^rulmiş yaya menzar
nazli yarun gaşlari

73

entarun bezi kibi
çorabD ¿n bezi kibi
meviam bizi mavuşdur³⁵
beg; olun gızi kibi

75

ata binan a^gadur
at¿n meyli daadur
ala [gözlü] sevduum
bu meniiar³⁶ sanadur

77

ata binasum geldi
çaya inasum geldi
ela ğözli sevduum
seni göresım geldi

78

mavi yazma başunda
oyalari gaşunda
yetar bekladduhlarun
çeşmelarun başunda

80

bahceye se^m kilim
geliyor benim gülüm
ne dedim da darildın
gurusun âzım dilim

82

başundaki yazmanun
solsun dallari solsun
ben eyle yari isdamam
kimun; olursa olsun

84

santura basa basa
dillarun; oddur^urum²⁸
seni kibi adami
çamurdan yapdururum

gogda²⁷ yilduz bi sira
yarum geddi misira
eyia ahlum sihiyer
gedayım peşi sira

79

sandug; usduna sand¿h
başdan; aya^ga yanduh
...duhda gonül verdug
insan; eviadi sandug

81

odana serdım hali
boyu garanfil dali
göran desın maşallah
kimun var böyle yari

83

çitumi çit; edarum
ucuni bit; edarum
seni kibi ...
gapımda it; edarum

85

[gedarsan yolum olem]
sallanan golun; olem
her nerde otur^ursan
a^gzunda dilin; olem

Kaynak Kişi : Casim Zeytinci
Derleme Tarihi : 03-05-2009
Yaşı:    : 81

86

genşluh bir guş; üdi

²² Ötmesin.

²² Gümüştür.

²⁴    Şeftali.

²⁵    Kavuştur.

²⁶    Maniler.

₂²⁷8 Gökte.

²⁸ Öttürürüm.

SONUÇ

Bu yazıda Zeytinlik köyünün hem manileri, hem de maniler aracılığı ile belirgin ağız özellikleri
sunulmaya çalışılmıştır. Kaynak kişilerden ilk ikisinin artık hayatta olmadığı hesaba katılırsa, onlardan
derlenen bu manilerin daha da önem kazandığı açıktır.

Buraya kadar yapılan ses ve şekil incelemesinde varılan sonuçlar şunlardır:

1.    Bu ağızda ince yuvarlak ünlülerin (ö, ü) kalınlaşması genel bir eğilimdir.

2.    Yabancı kaynaklı alıntı kelimelerdeki uzun ünlüler normal ünlüye döner.

3.    -nl->-nn- ve -rl->-ll- benzeşmeleri ilerlemiştir.

4.    Belirtme hali dışındaki diğer hal ekleri ile çokluk, iyelik, bildirme ve tamlama ekleri genellikle
kalın şekilli; belirtme hali eki ise genellikle ince şekilli olarak kullanılır.

5.    İkinci teklik kişi iyelik ekleri arasındaki v’li şekiller dikkat çekicidir.

6.    Geniş zaman ve görülen geçmiş zaman eklerinin kalın ünlülü şekilleri, öğrenilen geçmiş zaman
ekinin ince ünlülü şekli daha çok kullanılır. Gelecek zaman ve şimdiki zaman ekleri için ise bir yorum
yapmamızı sağlayacak kadar yeterli örnek yoktur.

7.    Eklerin genellikle tek şekilli olması hem kalınlık incelik hem de düzlük yuvarlaklık uyumunun
bozulmasına sebep olan baş etkenlerden biridir.

Kaynaklar

ö AKALIN, L. Sami - Esma Şimşek (2003), “Mâniler”, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı Türk
Dünyası Edebiyat Tarihi, Cilt:III, s.251-297, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
ö BORATAV, Pertev Naili (1969), 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
ö CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century
Turkish, Oxford: Clarendon Press.
ö ELÇİN, Şükrü (1990), Türkiye Türkçesinde Mâniler, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma
Enstitüsü Yayınları.

ö ERCİLASUN, Ahmet B. (1999), “Ağız Araştırmalarında Kullanılacak Transkripsiyon İşaretleri”,
Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni (9 Mayıs 1997), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ö KORKMAZ, Zeynep (2003), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ö Büyük Türkçe Sözlük, http://tdkterim.gov.tr/bts/.
ö http://tuikapp.tuik.gov.tr/adnksdagitapp/adnks.zul.
ö Tarama Sözlüğü, http://tdkterim. gov.tr/tarama/.

66

1

Maniler hakkında daha fazla bilgi için bk. Şükrü Elçin, Türkiye Türkçesinde Mâniler, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü
Yay., Ankara 1990; Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yay., İstanbul 1969; L. Sami Akalın-Esma
Şimşek, “Mâniler”, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, Cilt:III, s.251-297, Atatürk Kültür Merkezi
Yay., Ankara 2003.

2

   Sirya, Zeytinlik köyünün eski adı.

3

   Öpmeye.

4

   Ölürsem.

5

Oturmuş.

6

   Bir lanet sözü.

7

   Oruç.

8

   Mani.

9

   Mahallenin.

10

   Taşır.

11

   Böyle.

12

   Sürü.

13

   Üzümsün.