ARKA KAPAK ( KİTAP HAKKINDA)

Bu kitapta Türk halkbiliminin kültürel değişim ve gelişim bakış açısıyla genel  çerçevesi çizildikten sonra    tanıtılması amaçlandı. Birinci bölümde; halkbilimine genel bakış, ikinci bölümde; halk edebiyatı ve halkbiliminin kaynakları, üçüncü bölümde; halkbilimi alan araştırma teknikleri, dördüncü bölümde; halkbiliminde  bazı terim ve kavramlar, beşinci bölümde; halkbilimi  kuram  ve  yöntemleri, altıncı   bölümde; Anadolu halkbilimini besleyen İslâmiyet öncesi inanç sistemleri – öğretiler- dinler, yedinci   bölümde; sosyal normlar, sekizinci bölümde; halk kültüründe  geçiş dönemleri (doğum-evlenme-ölüm), dokuzuncu  bölümde; halk bilgisi, onuncu  bölümde; bayramlar, törenler, kutlamalar, on birinci  bölümde; inanışlar, on ikinci  bölümde; çocuk  oyunları – halk oyunları, on üçüncü  bölümde; halk mutfağı kültürü, on dördüncü bölümde; günümüzde kültürel değişim ve gelişimle yeniden yapılanan halkbilimine genel bakış, on beşinci   bölümde; halk kültürünü kümeleme kılavuzu ve alan araştırması derleme  soru örneklerine yer verildi.

ÖNSÖZ                                         

Halkbilimi, doğumdan ölüme kadar insanların yaşantısında yer alan maddi ve manevi bütün kültür ögelerini bilimsel olarak derleyen, araştıran, değerlendiren ve bunların sistematik bir açıklamasını yaparak insanlığın kültür tarihini ve özellikle halk kültürünün genel gelişme kurallarını inceleyen, kültürler arasındaki benzerlik ve farklılıkları belirleyip ortaya koyan, gerektiğinde de bu bilimsel sonuçları halkın yararına olacak biçimde düzenleyip halka aktaran bir bilim dalıdır.

Halkbilimi insanların yaşadığı kesimi ve çevreyi daha iyi tanımasını, yorumlamasını ve değerlendirmesini sağlayarak halkın düşünce, duygu ve sezgisinin temeldeki karakteristiklerini yakalamasını sağlar. Halkbilimi, halk yaşamının temel dinamiklerini, töre ve geleneklerini, tutum ve davranışlarını, yaratı ve becerilerini, sevgi ve beğenilerini inceleyip araştırarak ulusal kültürün doğru bir biçimde işlenmesine, değerlendirilmesine ve yorumlanmasına önemli katkılarda bulunur.

Halkbilimi  ürünlerinde Anadolu insanının dünya görüşünü, yaşama biçimini, bireysel ve toplumsal sorunlarını görürüz. Türk halkbiliminin temel sorunlarını bütün boyutlarıyla ele alan ve çağdaş bir yaklaşımın yardımıyla kavrayıp çözüme vardıran, köklü ve bilimsel bir politikanın ana çizgileri de henüz belirlenmemiştir.

Halkbilimi, kültürel yaşamın bütününü inceleyen bir disiplindir. Kültürün sürekliliği kadar değişmesini ve bu değişmeye neden olan çeşitli etmenleri de çözümlemek  temel amacıdır. Halkbilimi bir toplumun kültürünün temelini oluşturur. Halkbilimi kültürün gelişimine uyum sağlayarak zaman içerisinde değişikliğe uğrar.

Halk yaşamını enine boyuna araştırmada, bir ülke halkını oluşturan çoğunluğun ortak ve yaygın davranış kalıplarını, yaşama biçimini, belirli olaylar ve durumlar karşısındaki tavrını; çevresini ve dünyayı algılayışını açıklamada; geleneksel ve törensel yaşamını düzenleyen, zenginleştiren, renklendiren beceri, beğeni, yaratı, töre, kurum ve kurumlaşmayı göz önüne sermede; bir ucuyla geçmişe, bir ucuyla da zamanımıza uzanan gelenekler, görenekler, âdetler zincirini saptamada; bu zincirin köstekleyici ya da destekleyici halkalarını tek tek belirlemede;  bunlardan özgün ve çağdaş yaratmalar çıkarmada halkbilimin  rolü ve önemi birinci derecededir.

Bu kitapta Türk halkbiliminin kültürel değişim ve gelişim bakış açısıyla genel  çerçevesi çizildikten sonra   ürünlerinin tanıtılması amaçlandı. Birinci bölümde; halkbilimine genel bakış, ikinci bölümde; halk edebiyatı ve halkbiliminin kaynakları, üçüncü bölümde; halkbilimi alan araştırma teknikleri, dördüncü bölümde; halkbiliminde  bazı terim ve kavramlar, beşinci bölümde; halkbilimi  kuram  ve  yöntemleri, altıncı   bölümde; Anadolu halkbilimini besleyen İslâmiyet öncesi inanç sistemleri – öğretiler- dinler, yedinci bölümde; sosyal normlar, sekizinci  bölümde; halk kültüründe  geçiş dönemleri (doğum-evlenme-ölüm), dokuzuncu  bölümde; halkbilgisi, onuncu  bölümde; bayramlar, törenler, kutlamalar, on birinci bölümde; inanışlar, on ikinci  bölümde; çocuk  oyunları – halk oyunları, on üçüncü bölümde; halk mutfağı kültürü, on dördüncü bölümde; günümüzde kültürel değişim ve gelişimle yeniden yapılanan halkbilimine genel bakış, on beşinci   bölümde; halk kültürünü kümeleme kılavuzu ve alan araştırması derleme  soru örneklerine yer verildi.

Halkbilimiyle ilgili olarak araştırmacılar, bugüne kadar birçok önemli araştırma yaptılar. Onlara şükran borçluyuz. Bu tür çalışmalarda eksiklerin bulunması kaçınılmazdır. Alanla ilgili çalışanların katkıları bize daha sonraki çalışmalarımızda rehber olacaktır.

Türk halkbilimini genel çizgileriyle belirleyip bir kültür varlığı olarak tanıtıp gelecek kuşaklara aktarmayı bir görev bildik.

Bu çalışmanın kitap haline gelmesi sırasında  basım, düzeltme aşamalarında  yardımlarını aldığım öğrencilerime ve çalışmanın basılmasını sağlayan sayın Mehmet Varış’a ve Kitabevi çalışanlarına  teşekkürü bir borç bilirim.    

 

                                                   Prof. Dr. Erman ARTUN

 

TÜRK     HALKBİLİMİ

İçindekiler

Ön Söz

Kısaltmalar                          

BİRİNCİ BÖLÜM 

HALKBİLİMİNE GENEL BAKIŞ

A) Halkbiliminin Tanımı ve Dünyadaki Gelişimi

B) Halkbiliminin Türkiye’deki Gelişimi

C) Halkbiliminin Konusu

D) Halkbiliminin Önemi

E) Halkbiliminin  Diğer  Bilim Dallarıyla  İlişkisi

 1. Tarih ve Halkbilimi

 2. Etnografya ve Halkbilimi

 3. Etnoloji ve Halkbilimi

 4. Sosyoloji ve Halkbilimi

 5. Psikoloji ve Halkbilimi

 6. Diğer Bazı Bilimler  ve Halkbilimi

F) Halk Bilgisi ve Halk Edebiyatı Ürünlerinin Genel Özellikleri  

İKİNCİ BÖLÜM

HALK EDEBİYATI VE HALKBİLİMİNİN KAYNAKLARI

a. Sözlü Kaynaklar

b. Yazılı  Kaynaklar

1. Orhun Yazıtları 

2. Çin Kaynakları (Tarihler)

3. Eski Uygur Metinleri

4. Dîvânü Lügâti’t Türk 

5. Kutadgu Bilig

6. Atabetü’l-Hakayık 

7. Codex Comanicus

8. Tarih Kitapları

9. Atasözü Kitapları

           10. Cönkler     

           11. Destan ve Efsane Metinleri  

           12. Seyahatnâmeler 

           13. Baytarnâme

           14. Falnâme

           15. Fetvâlar

           16. Fütüvvetnâme

           17. Kıyafetnâmeler

           18. Mesneviler

           19. Sûrnâmeler 

           20. Nevsâller 

           21. Narh  Defterleri

           22. Vefeyâtnâmeler   

           23. Dîvanlar

           24. Zenannâmeler

c.   Görsel  Kaynaklar

            1) Sinema

            2) Televizyon

            3) Radyo

            4) Şenlikler, Bayramlar, Yerel Günler

            5) Tiyatro

d.   Maddi  Kaynaklar

             ÜÇÜNCÜ  BÖLÜM

           HALKBİLİMİ ALAN ARAŞTIRMA TEKNİKLERİ

            A) Halkbiliminde Alan Araştırma Teknikleri

            B) Derleme Öncesi Çalışmaları

                        1. Araştırma Konusunun Belirlenmesi

                        2. Araştırma Konusuyla İlgili Ön Hazırlıklar

                        3. Araştırma Konusunun Plânlanması

C) Halk Bilgisi ve Halk Edebiyatı Ürünlerinin Derlenmesiyle İlgili Genel Kavramlar

            1. Derleme

            2. Derleme Yeri (Alan)

            3. Derlemeci

            4. Kaynak Kişi

            5. Derleme Zamanı

D) Derleme Çalışmalarında Dikkat Edilecek Noktalar

E) Derleme Yöntemleri ve Sahada Derleme Çalışmaları

            1. Alan Araştırma Teknikleri

                       a. Gözlem

                       b. Görüşme

                       c. Soru Kâğıdı (Anket)

            2. Kılavuz ve Kaynak Kişiden Yararlanma

F) Halk Bilgisi ve Halk Edebiyatı Ürünlerinin Derlenmesinde Kaydedilecek Bilgiler

G) Alan Araştırmasında Kullanılan Araçlar

H) Alan Araştırması Sırasında Yapılacak işlemler

             I) Alan Araştırması Sonrasında Yapılacak İşler

          DÖRDÜNCÜ  BÖLÜM

          HALKBİLİMİNDE  BAZI TERİM VE KAVRAMLAR

          BEŞİNCİ  BÖLÜM

           HALKBİLİMİ  KURAM  VE  YÖNTEMLERİ

A. Metin Merkezli Halkbilimi Kuramları

1.  Gelişme Kuramı

2.  Yayılma Kuramı

3.  Tarihi Coğrafi Fin Kuramı ve Yöntemi

a)Tarihi Coğrafi Yöntem ve Axel Olrik’nin Epik Yasaları

b)Antti Arne ve Masal Tipleri Kataloğu

c) Stith Thompson ve “Halk Edebiyatı Motif İndeksi”

4.  Psikoanalitik Kuram ve Yöntemler

5.  Yapısalcı Kuram ve Yöntemi

a)Kahramanın Biyografisini Çözümleyen Yapısal Yöntemler

b)Viladimir Propp ve Masalların Yapısal Çözümlemeleri

                        c) L. Strauss

B. Bağlam Merkezli Halkbilimi Yöntemleri

1.  İşlevsel Halkbilimi Yöntemi

2.   Sözlü Kompozisyon Kuram ve Yöntemi

3.  Performans Teorisi

ALTINCI   BÖLÜM

           ANADOLU HALKBİLİMİNİ BESLEYEN İSLÂMİYET ÖNCESİ İNANÇ SİSTEMLERİ – ÖĞRETİLER-    DİNLER

 A) İslâmiyet Öncesi İnanç Sistemleri          

  1. Totemcilik

               2. Canlıcılık, Ruhçuluk (Animizm)

               3. Şamanizm

               4. Budizm

5. Zerdüştilik

6. Manihaizm

                     Türkler ve Semavi Dinler

1.   Musevilik

2.   Hıristiyanlık

           B) İslâmiyet Öncesi İnanç Sistemlerine Bağlı Kültler

1. Put-Fetiş (Totem-Töz-Ongun)

2. Kült

3. Atalar Kültü

4. Gök Tanrı Kültü

5. Tabiat Kültleri

6. Ölüm ve Ölüler Kültü

7. Sihir ve Büyü

8. Falcılık ve Kehanet

9. Şekil-Don Değiştirme

10. Tanrı’nın İnsan Şeklinde Görünmesi

11. Bayram-Tören ve Ayinler

12. Tenasüh İnancı

13. Yada Taşı ve Yağmur Tılsımları

14. Havada Uçma

YEDİNCİ   BÖLÜM

      SOSYAL NORMLAR

      A. Yaptırımlar ve Türleri

      B. Başlıca Normlar

1. Örf

2. Âdet

3. Teamül

4. Gelenek

5. Görenek

6. Töre

7. Moda

       SEKİZİNCİ   BÖLÜM

HALK KÜLTÜRÜNDE  GEÇİŞ DÖNEMLERİ (Doğum-Evlenme Ölüm)

A.DOĞUM

Doğum Âdetleri, İnanmaları ve Bunlara Bağlı Pratikler

1. Doğum Öncesi

2. Doğum Sırası

3. Doğum Sonrası

B.EVLENME

Halk Kültüründe Evlenme

1.  Evlenme Biçimleri

2.  Evlilik Çağı-Evlilik Yaşı-Evlenme İsteğini Belli Etme

3.  Evlilik Öncesi

4.  Düğün

5.  Düğün Sonrası

6. Düğün Âdetleri ve Evlenme ile İlgili Ritüel ve Büyüsel İçerikli İşlemler

C. ÖLÜM

Halk Kültüründe Ölüm

1. Ölüm Öncesi

         a. Ölümü Düşündüren Ön Belirtiler

         b. Ölümden Kaçınmalar

2. Ölüm Sırasında Yapılan  İşlemler

         a. Ölüm Anı

         b.Ölümün  Duyurulması

         c. Ölünün Gömülmeye Hazırlanması

3. Ölüm Sonrası

4. Ölüm Âdetleri ve Bunlara Bağlı Âdetler, İnanmalar, İşlemler

DOKUZUNCU   BÖLÜM

HALK BİLGİSİ

1.  Halk Hekimliği

2.  Halk Veterinerliği

3.  Halk Meteorolojisi

4.  Halk Takvimi

5.  Halk Hukuku

 

                        ONUNCU  BÖLÜM

BAYRAMLAR, TÖRENLER, KUTLAMALAR

1.  Dinî Bayramlar

2.  Millî Bayramlar

3.  Kandiller

4.  Kutsal Aylar, Günler

5.  Hıdrellez

6.  Nevruz

 

  ON BİRİNCİ   BÖLÜM

   İNANIŞLAR

1.  Tabiat Olaylarıyla İlgili İnanışlar

2.  Canlı Varlıklarla İlgili İnanışlar

3.  Cansız Varlıklarla ilgili İnanışlar

4.  Hayvanlarla İlgili İnanışlar

5.  Nazar-Nazarlık

6.  Yatırlarla, Ziyaret Yerleriyle İlgili İnanışlar

7.  Rüya, Fal

8.  Büyü

9. Yağmur Duası

              10.  Kurban, Adak

              11.  Uğur, Bereket

 

       ON İKİNCİ  BÖLÜM

        ÇOCUK  OYUNLARI – HALK OYUNLARI

A. ÇOCUK  OYUNLARI

       Çocuk ve Oyun Kavramları Hakkında Genel Bilgi

1. Çocuk Kimdir?
2. Çocuk Oyunları
3. Oyunun Eğitimdeki Yeri
4. Geleneksel Oyunlar ve Spor İlişkisi
5. Oyun Araştırmalarının Önemi

B. HALK OYUNLARI

      1. Halk Oyunlarının Günümüze Gelişi

      2. Halk Oyunlarının  Konusu

      3. Halk Oyunlarının  Çeşitleri

      4. Halk Oyunlarında Oyuncuların Tavrı ve Tavırlardaki Değişim

      5. Halk Oyunlarının  Öğrenim ve Öğretim Biçimi

      6. Halk Oyunlarındaki  Değişim

      7. Köçeklik

ON ÜÇÜNCÜ   BÖLÜM

HALK MUTFAĞI KÜLTÜRÜ

1. Yiyecek Türleri ve Yapılışları

2. İçecek Türleri ve Yapılışları

3. Belirli Gün ve Törenlerde Yenilip İçilenler ve Yapılışları

4. Yiyecek ve İçeceklerin Korunması

5. Mutfak Araç ve Gereçleri, Kullanılışları

6. Sofra Gelenek ve Görenekleri

ON DÖRDÜNCÜ   BÖLÜM

GÜNÜMÜZDE KÜLTÜREL DEĞİŞİM VE GELİŞİMLE YENİDEN YAPILANAN HALKBİLİMİNE GENEL BAKIŞ

1.       Kırsal Halkbilimden Kent Halkbilimine

2.       Halk Kültürü ve Küreselleşme Olgusu

3.       Küreselleşme ve Ulusal Miras

4.       Halk Kültürü Ürünlerinin Gelecek Kuşaklara Taşınması, Müzelenmesi

5.       Küreselleşme Olgusuyla Mitlerin Yok Olması

6.       Halk Kültürü ve Bilişim

7.       Halk Kültürü ve Kültürlerarası İletişim

8.       Halk Kültürü-Medya İlişkisi

9.       Halk Kültürü ve Turizm

10.   Halk Kültürü ve Alternatif Tıp

11.   Halk Kültürünün Ülke Tanıtımına Katkısı

                 ON BEŞİNCİ   BÖLÜM

HALK KÜLTÜRÜNÜ KÜMELEME KILAVUZU VE

         ALAN ARAŞTIRMASI DERLEME  SORU ÖRNEKLERİ

         KAYNAKÇA

         DİZİN