ARKA KAPAK ( KİTAP HAKKINDA)

Bu kitapta âşıklık geleneği ve âşık edebiyatının, kültürel değişim ve gelişim bakış açısıyla tanıtılması amaçlandı. Birinci bölümde, âşık ve âşıklık kavramı ile âşık edebiyatını hazırlayan etmenler ve âşık edebiyatı çalışmaları; ikinci bölümde âşık edebiyatının Anadolu'da oluşumu ve gelişimi, oluşumla ilgili farklı görüşler, âşıklık geleneğini oluşturan sosyo-kültürel koşullar, âşıklık geleneğinin oluşumuna ilişkin kuramlar incelendi. Âşıkların, halkın ve aydın kesimin âşık edebiyatına bakışları yine bu bölüm içinde değerlendirildi. Üçüncü bölüm ise âşıkların yetişmelerine ayrıldı. Dördüncü bölümde günümüzde yeniden yapılanarak şekillenen ve gelenekselleşmeye başlayan âşık toplantıları ve âşık fasılları incelendi. Beşinci bölümde biçim ve tür yönünden ele ahnan âşık edebiyatı, alana bölümde üslûp, yedinci bölümde içerik yönünden değerlendirildi. Sekizinci bölümde ise âşıklık geleneğinin günümüzdeki sosyo­kültürel boyutu, rolü, işlevi ve geleneğin bugünkü durumu değerlendirildi. Dokuzuncu bölümde âşıklık geleneği ve âşık edebiyatı terimlerine yer verildikten sonra onuncu bölüm gelenekte yer edinmiş âşıklara ve şiirlerinden örneklerine ayrıldı.

 

ÖNSÖZ                                         

Âşıklık geleneği, Türk kültüründe önemli bir yer tutmaktadır. Âşık, bulun­duğu toplumun sözcüsüdür. Âşıklık geleneği, yüzyılların deneyimlerinden sü­zülerek biçimlenmiş, belirli kuralları olan, şiirin kalıcı ve etkileyici özelliğinden yararlanarak kuşaktan kuşağa aktarılan bir değerler bütünüdür. Âşık edebiyatı sözlü gelenekte yaşatılan bütün ürünlerle beslenir. Âşık şiirinin özünde bağlı bulunduğu kültüre ait örnek değerler ve ahlak anlayışı yatar. Din, gelenek ve güncel yaşam, âşık edebiyatını besleyen diğer kaynaklardır.

Âşık edebiyatı, kendisini besleyen bütün kaynakların yönlendirmesi ve mutlak güzelliğe ulaşma çabası ile ilahi aşkı dînî-tasavvufî şiirlerle yüceltir, günlük yaşamın özelliklerini ve beğenisini över, acılarını dramatik dille vur­gular, toplumsal ve kişisel çarpıklıkları taşlamalarıyla gözler önüne serer. Anadolu insanının dünya görüşünün yanı sıra estetik modeller de bu ürün­lerde temsil edilir.

Âşıklar, sazlı (telden), sazsız (dilden), doğaçlama yoluyla, kalemle (yazarak) geleneğin özelliklerini taşıyan birkaç biçimde şiir söyleyenlere "âşık", bu söyle­me biçimine "âşıklık-âşıklama", âşıkları yönlendiren kurallar bütününe de "âşıklık geleneği" adını veriyorlar.

Âşıklık geleneğindeki tanımlamaya göre âşıklar; saz çalıp çalamama, atışma, karşılaşma yapıp yapamama, doğaçlama şiir söyleyip söyleyememe, usta-çırak ilişkisi içinde yetişip yetişememe vb. gibi geleneksel Ölçülerle birbirlerinden ay­rılırlar. Günümüz âşıklarını sıralarken eski gelenek ölçüleri arandığında gelene­ği büyük bir özveriyle sürdürmeye çalışan âşıkların bir bölümünün dışlanacağı ve bunun da sağlıklı bir değerlendirme olamayacağı kanısına vararak, onları da çalışmamıza aldık. Zaten o âşıklar da gelenek içindeki yerlerini, geleneğe bağlı oldukları ölçüde ve sanatlarının gücü oranında alacaklardır.

Âşıklarla yaşadıkları yöre arasındaki bağ önemlidir. Âşıklık geleneğinin oluşmasında ve bu gelenek içinde yetişen âşıkların şekillenmesinde geçmişten günümüze kalan tarihi ve kültürel mirasın önemli bir rolü vardır. Bu sürecin da­ha iyi görülebilmesi için âşıklık geleneğini incelemeden önce giriş bölümünde kültürel değişim ve gelişim açısından âşıklık geleneğini hazırlayan Türk şiir ge­leneğini ana çizgileriyle değerlendirdik.

Birinci bölümde, âşık ve âşıklık kavramı ile âşık edebiyatını hazırlayan et­menleri ve âşık edebiyatı çalışmalarını; ikinci bölümde âşık edebiyatının Anado­lu'da oluşumu ve gelişimini, oluşumla ilgili farklı görüşleri, âşıklık geleneğini oluşturan sosyo-kültürel koşulları âşıklık geleneğinin oluşumuna ilişkin kuram­ları inceledik. Aşıkların, halkın ve aydın kesimin âşık edebiyatına bakışlarını yi­ne bu bölüm içinde değerlendirdik. Üçüncü bölümü ise âşıkların yetişmelerine ayırdık.

Dördüncü bölümde günümüzde yeniden yapılanarak şekillenen ve gelenek­selleşmeye başlayan âşık toplantılarını ve âşık fasıllarını inceledik. Beşinci bö­lümde biçim ve tür yönünden ele aldığımız âşık edebiyatını, altıncı bölümde üs­lûp, yedinci bölümde içerik yönünden değerlendirdik. Sekizinci bölümde ise âşıklık geleneğinin günümüzdeki sosyokültürel boyutunu, rolünü, işlevini ge­leneğin bugünkü durumunu değerlendirdik.

Dokuzuncu bölümde âşıklık geleneği ve âşık edebiyatı terimlerine yer ver­dikten sonra onuncu bölümü âşık edebiyatının temsilcileri olan âşıklara ve şiir­lerine ayırdık. Aşıklar hakkında bilgi sahibi olunması için âşıkların kısa hayat hikayelerini de şiirlerinden önce verdik.

Aşıklık geleneği ve âşık şiiri gün geçtikçe kaybolmaya yüz tutmaktadır. Son yıllarda gençlerimizin âşık şiirini yeniden keşfetmeleri bu çalışma için bizi yü­reklendirdi. Aşık edebiyatını bir kültür varlığı olarak gelecek kuşaklara aktar­mayı görev bildik. Âşıklık geleneğini ve âşık şiirini bir ölçüde aydmİatabildİy-sek kendimizi mutlu sayacağız.

Aşık edebiyatıyla ilgili olarak araştırmacılar, bugüne kadar çok önemli araş­tırmalar yaptılar. Bu halk kültürü gönüllülerine şükran borçluyuz. Böylesine ge­niş kapsamlı çalışmada eksiklerin bulunması kaçınılmazdır. Alanla ilgili çalışan­ların katkıları bize daha sonraki çalışmalarımızda rehber olacaktır.

Bu çalışmanın kitap haline gelmesi aşamasında görüşlerine baş vurduğum ve kaynaklarından yararlandığım dostum Yrd. Doç. Dr. Doğan Kaya'ya, basım, düzeltme aşamalarında yardımlarını aldığım öğrencilerime, basılmasını sağla­yan Sayın Mehmet Varış'a ve Kitabevi çalışanlarına teşekkürü bir borç bilirim.

Prof. Dr. Erman ARTUN
Adana, Temmuz, 2005
 

                                                 

 

İçindekiler

Ön Söz ................................................................................................................................. XI
Kısaltmalar   ....................................................................................................................... XIII
BİRİNCİ BÖLÜM ÂŞIKLIK GELENEĞİ
A. Aşıklık Geleneği ve Aşık Edebiyatı  ........................................................................ 1

1. Âşık ve Âşıklık Kavramı........................................................................................... 1
2. Âşık Edebiyatının Kaynakları................................................................................ 7

Âşık Edebiyatını Hazırlayan Etmenler - Âşık Edebiyatının
Diğer Edebiyatlarla Etkileşimi  ............................................................................... 8

1. İslâmiyet Öncesi Ozan-Baksı Geleneği Etkisi   .............................................. 10
2. Anonim Halk Edebiyatı Etkisi   .......................................................................... 15
3. Dini-Tasavvufi Halk Edebiyatı Etkisi............................................................... 18
4. Âşık Edebiyatında Divan Edebiyatı öğeleri  .................................................. 22

C. Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı Çalışmaları............................................... 23
İKİNCİ BÖLÜM ÂŞIK EDEBİYATININ OLUŞUMU
A.Anadolu'da Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatının
Oluşumu ve Gelişimi.................................................................................................. 27
B.  Âşıklık Geleneğinin Kökeni ve Oluşumuyla İlgili Görüşler   ...................... 32
C.  Âşıklık Geleneğini Oluşturan Sosyo-Kültürel Koşullar-Kurumlar  ... .35
a.  Medreseler   ................................................................................................................ 35
b.  Tekkeler........................................................................................................................ 35
c.  Hanlar-Kervansaraylar............................................................................................. 36
d.                                                                                                                                          Kahvehaneler              36
e.  Konaklar-Köy Odaları  ........................................................................................... 39
f.   Diğer Toplantılar....................................................................................................... 39

D.  Âşıkların Yetiştikleri Sosyal Çevreler ve Sınıflandırılması........................... 39
1.  Yetiştikleri Yere Göre Aşıklar   ............................................................................ 42
a.  Köy Âşıkları........................................................................................................... 42
b. Konar-Göçer Âşıklar............................................................................................ 44
c.   Kasaba ve Şehir Âşıkları.................................................................................... 45
d. Asker Âşıklar......................................................................................................... 47
e.  Dini-Tasavvufi Konulu Şiir Söyleyen Âşıklar............................................. 48
2.  Yetiştikleri Dönemlere Göre Âşıklar..................................................................... 49
a.  I. Dönem Âşıklar.................................................................................................... 49
b. II. Dönem Âşıklar ................................................................................................. 50
c.   III. Dönem Âşıklar................................................................................................. 50
3.  Sanat Özelliklerine Göre Âşıklar............................................................................ 51
E.  Âşık Edebiyatına Bakışlar........................................................................................... 51

1. Âşıkların Kendileriyle İlgili Düşünceleri........................................................... 51
2. Halk Kitlesi ve Âşıklar............................................................................................. 52
3. Aydın Kesim ve Âşıklar............................................................................................ 53

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÂŞIKLARIN YETİŞMESİ
A. Âşıklık Geleneğinde Âşıkların Yetişmesi   ........................................................... 55
1.  Âşıkların Yetişmesi................................................................................................... 55
a.  Çıraklık (Kapılanma)........................................................................................... 55
b. Kalfalık.................................................................................................................... 57
c.   Ustalık   .................................................................................................................. 57

1. Mahlas Alma (Tapşırma)........................................................................................... 58
2. Bade İçme ve Rüya Motifi......................................................................................... 59
3. Âşık Musikisi-Saz...................................................................................................... 61
4. Âşık Kolları................................................................................................................. 64
5. Gelenekte Aranan Âşıklık Kuralları..................................................................... 67
6. Âşıklarda Halk Hikâyesi Anlatma Geleneği  .................................................... 67

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ÂŞIKLIK GELENEĞİNİN YÜRÜTÜLDÜĞÜ
ORTAMLAR - ÂŞIK TOPLANTILARI
A.                                                                                                                                                 Kültür Ortamları                           71

1. Sözlü Kültür Ortamı   ............................................................................................... 71
2. Yazılı Kültür Ortamı................................................................................................. 73
3. Elektronik Kültür Ortamı   ..................................................................................... 74

B.  Âşık Karşılaşmaları - Âşık Fasılları    ................................................................... 74
î. Âşık Deyişleri  ............................................................................................................. 74

a.  Serbest Deyişler   ................................................................................................ 74
b. Sistemli Deyişler ................................................................................................. 75
c.   Tarih Bildirme   .................................................................................................... 76
d. Nazire Söyleme    ................................................................................................. 77
II. Âşık Toplantıları ve Âşık Taşılları..................................................................... 78
a.  Âşık Fasılları   ...................................................................................................... 78
b. Askı Asmak-Askı İndirmek-Muamma   ......................................................... 87
c.   Aşık Fasıllarında Düzen.................................................................................... 91

1. Hoşlama (Merhabalaşma-Hoşgeldiniz)  .............................................................. 92
2. Hatırlatma (Canlandırma)......................................................................................... 93
3. Tekellüm....................................................................................................................... 94
4. Uğurlama.................................................................................................................... 111

BEŞİNCİ BÖLÜM ÂŞIK EDEBİYATINDA BİÇİM VE TÜR
A. Nazım Biçimleri.......................................................................................................... 120
a.  Koşma ........................................................................................................................ 120

1. Yapılarına Göre Koşma................................................................................... 120
2. Konularına Göre Koşma.................................................................................. 127
3. Ezgilerine Göre Koşma.................................................................................... 129

b. Semai   ........................................................................................................................ 129
c.   Varsağı   ..................................................................................................................... 129
d. Destan    ..................................................................................................................... 129
B.   Âşık Edebiyatında Heceli Şekiller.......................................................................... 131
a.  Mani-Hoyrat.............................................................................................................. 131
b.                                                                                                                                        Bayatı      131
c.  Tecnis    ...................................................................................................................... 131
d.  Ciğalı Tecnis                 132
e.  Sicilleme   ................................................................................................................... 133
f.  Divan    ....................................................................................................................... 133
g.                                                                                                                                        Murabba                         134
h. Muhammes   .............................................................................................................. 135
ı. Müstezat..................................................................................................................... 136
i. Semaî    ........................................................................................................................ 136
j. Nefes     ....................................................................................................................... 137
k. Dübeyt....................................................................................................................... 138
C.  Âşık Edebiyatında Aruzlu Şekiller......................................................................... 139
a.  Divan   ....................................................................................................................... 139
b. Selis      ...................................................................................................................... 140
c.   Semai    ....................................................................................................................... 141
d. Kalenderi   ................................................................................................................ 142
e.   Satranç............................................................................................ ,.......................... 142

ALTINCI BÖLÜM ÂŞIK EDEBİYATINDA ÜSLÛP
A. Âşık Edebiyatında Ortak Anlatım Özellikleri................................................... 150
B.  Âşık Edebiyatında Anlatım Şekilleri.................................................................... 150
C Âşık Edebiyatında Anlatım Kalıplan  .................................................................. 151
a. Atasözleri   ................................................................................................................ 151
b.                                                                                                                                        Deyimler                         152
c.  Alkış ve Kargışlar.................................................................................................... 152
d. Âşık Şiirinde Yerel Anlatım          152
D. Âşık Edebiyatında Anlam ve Söz Sanatlarıyla Anlatım................................. 153
YEDİNCİ BÖLÜM ÂŞIK EDEBİYATINDA İÇERİK
A. Âşık Edebiyatında İşlenen Başlıca Konu ve Temalar..................................... 155
l.Aşk       .......................................................................................................................... 156

1. Özlem   ......................................................................................................................... 157
2. Toplum   ...................................................................................................................... 158
3. Zamandan Şikayet..................................................................................................... 159
4. Doğa     ....................................................................................................................... 160
5. Mizah   ........................................................................................................................ 161
6. Ölüm-Mezar................................................................................................................ 169
7. Öğütleme..................................................................................................................... 171
8. Yiğitleme -Koçaklama- (Yiğit Üstüne Türkü).................................................. 178

1. Alkış Kargış (Kara Alkış).................................................................................... 180
2. Taşlama ..................................................................................................................... 186
3. Salavatlama............................................................................................................... 188
4. Sicilleme   ................................................................................................................. 192
5. Dinî Tasavvufî Şiirler............................................................................................ 195
6. Destan Söyleme Geleneğinde Şairnâmeler, Elimâmeler, Yaşnâmeler ve Medednâmeler                199

SEKİZİNCİ BÖLÜM
GÜNÜMÜZDE ÂŞIKLIK GELENEĞİNİN
SOSYO-KÜLTÜREL BOYUTU, ROLÜ, İŞLEVİ VE GELECEĞİ

1. Günümüzde Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı ............................................... 209
2. Günümüzde Yeniden Yapılanan Âşıklık Geleneğinin

Sosyo-Kültürel Boyutu............................................................................................. 211

1. Türk Kültüründe Âşık Şiirinin Belirleyici Rolü.................................................. 212
2. Âşıkların Sosyal Tarihe Kaynaklık Etmeleri   ...................................................... 213
3. İletişim Çağında Âşıklık Geleneğinin Geleceği................................................... 216

DOKUZUNCU BÖLÜM ÂŞIKLIK GELENEĞİ VE ÂŞIK EDEBİYATI TERİMLERİ ... 219

ONUNCU BÖLÜM
GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÂŞIKLAR VE
ŞİİRLERİNDEN ÖRNEKLER
1. On Altıncı Yüzyıl Âşık Edebiyatı............................................................................. 237
(Âşık Armutlu, Âşık Bahşî, Âşık Çırpanlı, Âşık Geda Muslu, Âşık Haya­lî, Âşık Oğuz AH, Âşık Köroğlu, Âşık Pir Sultan Abdal, Âşık Kul Him­met, Âşık Karacaoğlan)
2. On Yedinci Yüzyıl Âşık Edebiyatı   ......................................................................... 266
(Âşık Kuloğlu, Âşık Gazi Hasan, Âşık Ömer, Âşık Gevheri, Âşık Kayık­çı Kul Mustafa, Âşık Katibi, Âşık Ercişli Emrah)
3.  On Sekizinci Yüzyıl Âşık Edebiyatı......................................................................... 288
(Âşık Levnî, Âşık Bursalı Halil, Âşık Zileli Talibi, Âşık Kusurî, Âşık Kem teri)
4.  On Dokuzuncu Yüzyıl Âşık Edebiyatı..................................................................... 297
(Âşık Dertli, Âşık Şem'i, Âşık Dadaloğlu, Âşık Bayburtlu Zihnî, Âşık Seyranı, Âşık Tokatlı Nuri, Âşık Tokatlı Gedaî, Âşık Veli, Âşık Zileli Cey-huni, Âşık Hüseyin, Âşık Serdarı, Âşık Deli Boran, Âşık Mesleki, Âşık Şenlik, Âşık Zileli Kamili, Âşık Cingözoğlu Seyit Osman, Âşık Silleli Sû­run, Âşık Ruhsatî, Âşık Erzurumlu Emrah, Âşık Sümmanî, Âşık Minha-
ci, Âşık Gufranı)
5.  Yirminci Yüzyıl Âşık Edebiyatı................................................................................ 352
(Âşık Derdiçok, Âşık Posoflu Zülaii, Âşık Mehmet Yakıcı, Âşık Cemal Hoca, Âşık Huzuri, Âşık Kağızmanlı Hıfzı, Âşık Veysel Şatıroğlu, Âşık Yorgansız Hakkı Çavuş, Ardanuçlu Âşık Efkarî, Âşık Emsali, Âşık Ali İz­zet Özkan, Âşık Talibi Coşkun, Âşık Andırmlı Halil, Âşık Hicranı, Âşık Fatma Behice Batur, Âşık Yüzbaşıoğlu-Mihmanî, Âşık Posoflu Müdamî, Âşık Zakirî, Âşık Habib Karaaslan, Âşık Deli Hazım, Âşık Davut Sularî, Âşık Halil Karabulut, Âşık Azerî, Âşik Zülfikâr Divanî, Âşık Mevlid İh­sanı, Âşık Fehmi Gür, Âşık Hasreti, Âşık Hüseyin Çırakman, Âşık Kul Mustafa, Âşık Püryanî, Âşık Mustafa Ruhanî, Âşık Kul Semaî, Âşık Per­vanı, Âşık Daimî, Âşık Yaşar Reyhanı, Âşık Ferrahî, Âşık Kara Mehmet, Âşık Selmanî, Âşık İlhamı, Âşık Abdulvahab Kocaman, Âşık İsmeti, Âşık Kul Gazi, Âşık Mihmanî, Âşık Şeref Taşhova, Âşık Rüstem Alyan-soğlu, Âşık Musa Merdanoğlu, Âşık Murat Çobanoğlu, Âşık Hüdaî, Âşık Firganî, Âşık Feymanî, Âşık Mahsunî Şerif, Âşık Nusret Toruni, Âşık Hacı Karakılçık, Âşık Çırağî, Âşık Ahmet Poyrazoğlu, Âşık İmamî)
SÖZLÜK............................................................................................................................... 455
DİZİN.................................................................................................................................... 459

KAYNAKÇA