PRİZRENLİ AŞIK FERKİ'NİN DESTANLARI
Prof. Dr. Erman Artun
Kültür kaynaklarının Orta Asya'dan Anadolu'ya Anadolu'dan Balkanlara uzanan çağlar boyu süreçte Türk Şiirini Şekillendirici etkisi vardır. Halk Şiiri Anadolu'da yeni kültürle âşık tarzı Şiir geleneği olarak yeniden yapılanmış Balkanlara da taşınmıştır. Destanlar toplumun değer verdiği kişi ve olayları anlatan, halkı duygulandırıp onların istek ve umutlarını sergileyen, hayati bir yapıya sahiptir. Aşıkların tarihsel ve toplumsal olaylara bağlı Şiirler yazması onların topluma ne denli duyarlı olduklarını gösterir.Destanlarda Türk insanının görüşlerinin yanı sıra estetik modelleri de temsil edilir. Aşıklar toplumsal, tarihsel, bireysel olgu ve durumlar karşısında da epik-lirik diye nitelendirebileceğimiz bir söyleyiş geliştirmişlerdir. Sanat ürünleri toplumun yapısıyla iç içedir. Her toplumun kendine özgü acıları, sevinçleri, umutları, özlemleri, iç dünyası vardır. Bunlar sanat ürünlerinde dile getirilir.aşıkların şiirleri yaşadıkları toplumun ortak dünya görüşüne ve değerler sistemine göre şekillenir. Aşıklar halkın duygularını dile getirerek, geniş kitlelere yayarlar (3) aşık dışa dönüktür. Siyasal ve toplumsal olaylara karşı duyarlıdır. O tanık olduğu, yaşadığı ve duyduğu olaylardaki acı, olumsuz, çelişik durumları yargılar, eleştirir.
Aşıklar destanlarında konu aldıkları olayın önemli buldukları bir kesidini ön plana çıkarıp işlerler.Olayın detaylarının aktarılması âşıkların tercihlerine ve olaya bakışlarına göre belirlenir. Destanlar dinamik bir anlatım tekniğine sahiptir.(4) Toplumu çok yakından ilgilendiren olayları anlatan destanlar birer tarihsel belge değildir. Onlarda insan ögesi,insan psikolojisi, kaynaklandıkları olay kadar önemlidir. Destanlarda toplumun sosyal yapısını, psikolojisini görebiliriz. Bu yönüyle destanlar sosyal tarihe kaynaklık ederler (5) Tarih bilimi ve tarihçi belli bir topluma ve zaman bağlı geçmişi konu edinir. (6)Yalnızca belgelere dayalı bilgi tarih bilgisi değildir. Tarih bilgisi geçmiş hakkında bağlantılı, ahenkli anlaşılır bir bilgi formudur. (7) Tarihçi inceleme alanı aldığı geçmişin bir kesidini, bütün yönleri ve olgularıyla incelemek, sağlıklı bir senteze varabilmek için araştırma alanına göre gerektiğinde edebiyat çözümlemelerin- den de yararlanır. Aşıkların tarihi bir olayı konu alandestanları buna örnektir. Savaşları konu alan destanlarda en dikkati çeken nokta, savaşların toplum üzerinde bıraktığı olumsuz etkilerdir: Kaybedilen vatan toprakları geride kalan insanların acıları, halkta derin yaralar açar.Bu tür destanlar bir deyişle savaşların halk üzerindeki psikolojisi ve sosyal etkisinin şiirleşmiş bir anlatımıdır.(9) Destanlarda işlenen ne olursa olsun doğrudan doğruya insan unsuru üzerindeki etkilerine değinilir. Destanlar âşığın yaşadığı çağdaki sosyal yapıyıbelirlemek açısından önemlidir.(l0) Destanlarda genel temalar yerine belli bir olay veya bazıları kalıplaşmış belli konular işlenir(11). Savaş, deprem yangın, salgın hastalık, kıtlık, kuraklık göç gibi olayların yanında XIX. Yüzyılın sonlarından itibaren güldürü,taşlama, tenkit, öğüt ve hiciv ögelerinin hakim olduğu destanlara da rastlanmıştır. Bazı meslek erbabı da destanların konu olmuştur. Halk gelenekleri ve sosyal düzenle ilgili konularda da destanlar yazılmağa başlanmıştır.(12)
AŞIK FERKİ'NİN DESTANLARI
Aşık Ferki'nin 21.destanını Prof.Dr. Nimetullah Hafız'ın "aşık Ferki, Hayatı ve Eserleri "adlı kitabından aldık (13) Aynı kitapta aşık Ferki hakkında Şu bilgileri buluyoruz(14) aşık Ferki 1807 yılında Prizren'de doğdu. Adı İbrahim Sipahidir. Aşıklığa başlayınca Ferki mahlasını aldı. Prizren ilkokulunu bitirdi. Bir müddet Prizren belediyesinde çalıştı. Bu işten ayrılan âşık ölene kadar kahve ve düğünlerde türkü söyleyerek, saz çalarak geçimini sağladı. Bütün Balkanları gezdi, İstanbul'a giderek âşıklarla tanıştı. L908 yılındaöldü. Döneminde tanınan âşıktı. Aşık Ferki'nin incelemeye alınan 12 destanı 11'li hece ölçüsü ve koşma nazım biçimiyle yazılmıştır. Bir çok destanında yer yer hece hatalarına rastlıyoruz. Bazıdestanları Arap alfabesine göre tanzim edilmiştir. Aşık Ferk'nin 21 destanının adlarını ve konularını şöylece sıralayabiliriz.
1- Destan-ı Ferkiyâ Gulampâre aşık Ferki bu destanında sapık cinsel tercihi olanlara seslenerek günah işlediklerini, Allahın bu günahı sonsuza kadar silmeyeceğini söyleyerek onları uyarır ve bu tür ilişkilerden uzak durmalarını öğütler. Destan 6 dörtlüktür.
Allah Peygamberden utanan âdem
İşlemez bu işi asla her dem
Sonu pâk olanı Resul-ı Ekrem
Alır cennete anı evvelâ(1/3)
2-Destan-ı Zenpâre aşık Ferkiyâ aşık Ferki, bu destanında kadın düşkünlerinin oyuna getirilip başlarına gelenleri sıralayarak onları hicvediyor. Aile dışı ilişkilerde uygunsuz durumlara düşüleceğini söyleyerek onları uyarıyor. Destan 15 dörtlüktür.
Meğer o fâhişe yüzü kara
Utanmaz namussuz maskara
On iki milletten birer zenpâre
Cümlesine söz vermiş saat altıda (2/12)
3- Sanat Destanı aşık Ferki'nin bu destanı Arap alfabesine göre dizilmiş 7 dörtlüktür. Destanda dönemin hemen bütün sanatları sıralanıyor. Dönemin kültürüne ait değerli bilgiler ediniliyor.
Zillede zakir zilli zurna çalardı
Sinop'ta Selim salep yapardı.
Şumla'da şakir Şerbet satardı.
Samako'da Sadık sandık düzerdi (3/4)
4- Destan-ı Sanat Bu destan, sanat Destanı gibi döneminin sanatlarını sıralıyor. Dönemin halk kültürüne ait değerli bilgileralıyoruz.
Şair oldum aldım sazı elime
Düzerken tellerini kopardım nafile
Yetmez oldu benim kazancım
Yere çarpıp kırdım sazı, kemanı (4/12)
5-Yemekler Hakında İhbar Olunan Destan aşık bu destanında yöresinde yenilen yemekleri sıralar. Dönemin mutfak kültürüne ait değerli bilgiler buluyoruz. Destan l0 dörtlüktür.
Kayseri pastırması nam vermiş cihana
Yumurta yağ ile pişip girse sahana
Patlıcan musakkasına olmaz bahane
Etli bamya derdine derman olsun (5/8)
6 Destan-ı Bekâr ile Evli aşık bu destanında bekar ve evliyi karşılıklı konuşturur.Bekar bekarlığı,evli evliliği över. Destan 14 dörtlüktür.
Ve lâkin Ademle Havva'yı Mevlâ
Halk etti bu âlem olunsun peydâ
Allah bir resul hak bilsin zirâ
Uymasınlar Şeytandaki igvaya ( 6/9)
7- Destan-ı Yalancı İle Doğru aşık bu destanında yalancı ile doğruyu karşılıklı konuşturur. Yalancılığın kötülüğü işlenip doğruluktan vazgeçilmemesi öğütlenir. Destan 31 dörtlüktür.
Doğru der ki ne söyleyim
Hâlimi arkadaşım kırdı kanat dalımı
Kaç gündür aldattı aldı malımı
Yüzelli kuruş verdim öyle mundara (7/16)
8- Destan-ı Kahveci ile Kömürcü aşık bu destanda kumardan büyük para kazanan kömürücüyü anlatıyor. Zengin olan kömürcü baştan ayağa giyinir, çevresindekileri kahveye toplar onlara çeşitli ikramlarda bulunur. Kahveci kumar parasının hayrı olmayacağını,kumarın kötü oluğunu söyler. Kömürcüyle kahvecinin karşılıklı atışmalarından sonra âşık devreye girerek kumarın kötüolduğunu söyleyerek öğüt verir. Destan 35 dörtlüktür.
Kahveci der hele daha beş on gün
Komaz seni ol zar böylece memnun
Yerin lanet-i İblis eder diğer-gün
Gidersin sen yine eski külhana (8/8)
9- Destân-ı Kaynana İle Gelin aşık 28 dörtlükten oluşan destanda, kaynana ile gelin kavgasını konu ediyor. Destan gelin, kayanana ve oğlanın karşılıklı atışmasıyla sürüyor. Aşık devreye girerek, bu kavgaların hoş olmadığını hergün kavga olan evin kısmetini Allah'ın keseceğini söyleyip öğüt veriyor.
Kaynana der ki bunu da dedin
Yok imiş nâmusun düşün sen kendin
Beşyüz groştur senin nikah senedin
Şimdi oğlum gelir verir bir nihayet (9/21)
L0- şarhoş ile Meyhanecinin Destanı aşık bu destanda sarhoşluğu konu ediyor. Sarhoşla meyhanecinin karşılıklı atışmalarından sonra âşık devreye girerek dünyanın bir misafirhane olduğunu, zevkinin sürülmesi gerektiğini insanların kırıcı olmamalarını öğütler. Destan 24 dörtlüktür.
Meyhaneci olmak büyük bir hünerdir.
Zira derdi çoktur, derde siperdir
Gönlün geniş ister hayli bir yerdir.
Öğrensin sarhoş garib bülbülden (l0/19)
Ll- Destan-ı Ferkiyâ aşık bu destanda toplumdaki aksaklıkları sıralayarak hicveder, taşlar. Bu destanda öğütle hiciv içi içedir.aşık bütün olumsuzlukları Allah yolunda olmamaya bağlar. Destan âşığın Allah yoluna dönün öğüdüyle son bulur. Destan 38 dörtlüktür.
Yeter çok söyledim geldikçe elden
Kendim de bulundum böyle amelden
Dünya kurulmadan tekrar temelden
Düzelmez çâr köşe menzil meydanı (11/30)
12- Destan aşık bu destanda toplumun aksaklıklarını bireysel kusurları sıralayarak hicveder öğüt verir. Aşık bu dünyanın düzelmesi için temelden tekrar kurulması gerektiğini söyler Destan 33 dörtlüktür.
Her bir fenalığın var bir encamı
Sanma ki yanına kalır tamamı
Elbette her sabahın var bir akşamı
Malına mülküne zinhar güvenme (12/30)
13- Destan-ı aşık Ferkiyâ aşık bu destanında l906 yılında Prizren'e büyük zarar veren sel felaketini anlatıyor .Zarar gören kişiler tek tek verildiği için Prizen tarihine ve dönemine ışık tutuyor. Aşık tövbe istigfar edip Allah yoluna girilmesini öğütler. Destan36 dörtlüktür.
Nalbant usta Abdül o da bir azâ
Anın da başından geçti bu kazâ
Yardımcısı olsun Şah Murtezâ
Bele kadar suda olmuş mekânı (13/22)
14- Destân-ı şitâ-ı aşık Ferkiyâ aşık bu destanda 1308 yılında Prizren'de çok kış olup kıtlık yaşandığını anlatıyor: aşık dünyanın geçici olduğunu Allaha karşı gelmeyip iman etmek gerektiğini söyler . Destan 25 dörtlüktür.
Gelelim bu sene Şiddeti Şitâ
Gönderdi on gün cenâb-ı Mevlâ
Kapandı dükkanlar soğuktan zirâ
Pürzerrin Şehrinin koptu tufanı (14/12)
15- Kız Kaçırma Destanı aşık bu destanı Prizren'de kız kaçırma üzerine işlenen bir cinayet dolayısıyla söylemiştir. Destan 15 dörtlüktür. Yazık olsun anlar gafil bulundular
Üç tüfek ana yekten attılar
Öyle bir dilaveri Şehit ettiler
Üstünde revan oldu kızıl kanlar . (15/15)
16- Destan-ı Pirzerin Vâkıa aşık bir kızın satılması üzerine meydana gelen olayları konu eder.Olay adam öldürme ile sonuçlanır. Karışıklık çıkar.Destan 56 dörtlüktür.
Kabristanda buldu anı pek sefil
Üç martin attı üstüne o katil
Ahdını yerine getirdi tekmil
Şehit etti ruhı gitti cinâna (16/39)
17- Destan-ı mamuşa aşık, Prizren'e 20 km uzaklıktaki mamuşa köyünde bir gelin alma dolayısıyla komşu köy olan leşana ile yapılan köy kavgasını anlatmıştır. Bir çok kişinin adının geçmesi nedeniyle belge niteliklidir. Destan 40 dörtlüktür.
Ol mamuşa köyü eylemiş amin
Vallahi bu işten olduk peşiman
Hep kusur bizdedir, dinleyin heman
Zira iblis verdi bizlere ıgva (17/21)
18- Destan-ı Ramadan Zaskok aşık, Ramadan Zaskok ve arkadaşlarının ayaklanmasını anlatır. İsyanı bastırmak üzere Mehmet Ali Macar gönderilir.O da Yakova'da öldürülür. Destan 31 dörtlüktür. Böyle nice daha geçti çok zaman Firar etti kasabadan Ramadan Sormadı hâlini anın hiç bir can Kanda kaldı, anın ahbap yârânı (18/18)
19- Destan-ı Belde-i Vilâyet Pirzerin aşık Ferkiyâ aşığın, Üsküp'te çıkan bir olay üzerine söylediğidestandır. Destan 28 dörtlüktür.
Dediler senden değiliz memnun
Nerden geldin yine oraya buyurun
İstemeyiz sende olduğu kanun
Ya biz burda dökeriz kanı (19/13)
20- Kars Destanı aşık 1827 Kars savaşını konu etmiştir. Destan ll dörtlüktür.
Vasfı mümkün değil söyleyen ânı
Olmadı bir belde yeksanı
Kars'ın işaret eyledim bu destanı
Böyle imiş emrü fermanı Kars'ın (20/1)
21- Destan-ı Yunân-ı aşık Ferkiyâ aşık, bu destanda Osmanlı- Yunan savaşını konu ediyor. Destan 30 dörtlüktür.
Padişah-ı Ekrem çeker mi kaygu
Cümle amir dedi kolay iştir bu
Alasonya Şehri doldu çok ordu
Beklediler gelsin harb ilanı (21/14)
SONUÇ: Prizrenli aşık Ferki'nin incelediğimiz 21 destanını 6 ana başlık altında toplayabiliriz.
I-Öğüt-taşlama Nitelikli Destanlar:
1) D.l Gulampare, 2) D.2 Zenpâre 3) D.6. Bekâr ile Evli 4) D.7 Yalancı Doğru 5) D.8 Kahveci-Kömürcü 6) D.9 Kaynana-Gelin 7) D.l0 sarhoş-Meyhaneci
II- kişisel-Toplumsal taşlama Nitelikli Destanlar
1) D.4 Destan-ı Ferkiye 2) D.12 Destan 3) D15 Kız Kaçırma 4) D.16.Destan-ı Pirzerrin Vakıa 5) D.17 mamuşa
III-Güldürücü Nitelikli Destanlar
1) D.3. Sanat 2) D.4. Destan-ı sanat 3) D.4 Yemek Destanı
IV- Doğal Afetleri Konu Alan Destanlar
1) D.13 Destan-ı aşık Ferkiyâ 2) D.14. Destan-ı şita-ı aşık Ferkiyâ V- çevreye Ün salmış kişileri Konu Alan Destanlar 1) D.18 Destan-ı Ramadan Zastok 2) D.19 Destan-ı Belde-i Vilâyet Pirzerrin
VI savaş Konulu Destanlar
1) D.20 Kers Destanı 2) D.21 Destan-ı Yunanistan
Aşık Ferki'nin destanları hikaye etme temeline dayalı olarak anlatılır. İşelenen konuya göre anlatım biçimi seçilmiştir, olaylar kişiler üzerine kurulmamıştır. Aşık Ferki'nin dili Prizren ağzı özellikleri gösterir. Dil yer yerkonuşma dilinden uzaklaşır. Destanlar giriş bölümüyle başlar. Bir olayın anlatıldığı destanlardır giriş bölümü dua ile başlar, olaya hazırlık cümleleriyle hikayeye geçilir. Olayın aktarılmasında karşılıklı söyleşmeye dayalı bir anlatım vardır. Olayın anlatımından sonraki bölümde âşık doğrudan anlatımla olayı yorumlar öğütler verir. Olaylardaki olumsuzlukları dine önem vermemeye, Allah yolunda yürümemeye bağlayıp Allah yolunaçağırır. Aşık pek çok konuda destan yazarak geniş bir perspektifi olduğunu göstermiştir.aşık toplumsal konulara duyarlıdır. Olaylardaki kişi,yer adları ve halkın olayı değerlendirmesi yönleriyle destanlar sosyal tarihe kaynaklık eder. Ayrıca doğa ve toplumsal olayların arka planında insan ilişkilerini görüyoruz. aşık Ferki'nin kimi destanlarından aşığın yaşadığı dönemin halk kültürüne,mutfak kültürüne, sanatlarına ait geniş bilgiler ediniyoruz. Savaş destanlarında tarih kitaplarının yazmadığı bazı gerçekler yer almıştır. Aşık bu destanlarda olayları ad ad vererek ayrıntıları gözdenkaçırmamıştır. Aşık Ferki güldürücü destanlarda konuları, anlatımı abartarak güldürü ögelerini sıralar. Aşık taşlama niteliğindeki destanlarında bazı toplum sorunlarına dikkat çekerek, sorunların içyüzüne değinir. Bir çok destanında zamane insanın bozulduğundan eski törelerin kaybolup gittiğinden yakınarak düzenden Şikayetçi olmuştur. Aşık Ferki Prizren ve çevresinde halk üzerinde derin izler bırakılan konularda yazdığı destanlarında halkın duygu ve düşüncelerine tercüman olur. Dönemine ışık tutar. Aşık Ferki'nin destanları Kosova Prizen ve çevresinin sosyo-kültürel Şartlarını belirlemekte yardımcı olacaktır.
1-M.Sabri KOZ, aşık Edebiyatında Destan ve Destan Konuları, Türk Halk Edebiyatı ve Folklorundan Yeni görüşler, Konya, l985 s.95
2- Erman ARTUN, Adanalı aşıkların şiirlerinde Kıbrıs barış Harekatı, Kıbrıs araştırmaları Dergisi, Cilt 2 sayı.4 Gazı Magusa KKT.C l996 s.295-320
3- ARTUN Age. S.296
4- Ahmet şükrü ESEN, Anadolu Destanları (Yayına hazırlayanlar Pertev Naili BORATAV, Fuat ÖZDEMİR)K.B.Yay.Ankara l99l s.30-31
5- ESEN Age. S.30-31
6- Ayhan bıçak, Tarih Biliminde Tarih Bilincinin Yeri, Toplumsal Tarih Dergisi Ağustos, l996, sayı 32, s.54-55
7- Davit THOMSON, Tarihin Amacı (çev. Salih ÖZBARAN) Ege Üniversitesi Yayınları No:l0, İzmir s.68- Eric VİAL, Tarihin Konusu ve Yöntemleri Thema Larausse Tematik Ansiklopedi, İstanbul l994 s.289- Ahmet şükrü ESEN Anadolu Destanları s.53
l0- Mehmet Halit Bayrı, Halk şairleri Hakkında Küçük Notlar, İstanbul , l937 s.28
11- Yusuf çotuksöken, -M. Sabri KOZ, aşık Edebiyatında Destan, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Cilt.2 İstanbul , l997, s.266-271
12- Süleyman Senel, aşık Edebiyatı ve Musikisinde Destan ,TDV İslam Ansiklopedisi İstanbul l994, s.209
13- Nimetullah HAFIZ, aşık Ferki, Hayatı ve Eserleri, Esin yayınları, Prizren l986,s .133-209
14- HAFIZ , A.g.e. S.9-19
