ALTAY DİLLERİNDE DÖNÜŞLÜLÜK EKİ

Öğr. Gör. Pelin EKŞİ¹

Öz

Altay dilleri ile ilgili araştırmalara baktığımızda başlıca iki başlık al¬
tında toplandığını görürüz. Birincisi ses bilgisi, ikincisi biçim bilgisidir.
Altaistler Altay dillerinin akrabalığını ispatlamak için bu iki alanda pek
çok çalışma yayımlamışlardır ve bu yayımlarda bu diller arasında pek
çok ses ve biçim denklikleri kurmuşlardır. Biçim denklikleri eklerin geli¬
şimini içeren bir konudur. Bununla birlikte bazı ekler çok fazla inceleme
konusu olmamıştır. Dönüşlülük eki bunlardan biridir. Bu çalışmada dö¬
nüşlülük ekinin Altay dillerindeki kullanımı ve gelişimi kısaca değerlen¬
dirilmiştir.

Anahtar kelimeler: Dönüşlülük Eki, Altay Dilleri, Morfoloji.

Abstract

Altaic Languages Reflective Suffix

When we look at the studies on Altaic languages, we see two main to¬
pics. The first is phonological and second is morphological. Many papers
have been published on these subjects to prove that Altaic languages co¬
me from a common langauage. Altaists have argued that there are many
parallells within these languages both phonologically and morphologi¬
cally. Morphological reletionships within these languages includes the de¬
velopment of suffixes. However some suffixes has not been investigated
thoroughly The reflective suffix is one of them. The agenda of this study is
therefore, to provide a short analysis of the usage and devolopment of
this suffix in Altaic languages.

Key words: Reflective Suffix, Altaic Languages, Morphology.

Giriş

Altay dilleri hakkında yapılan karşılaştırmalı çalışmalara baktığı¬
mızda bunların başlıca iki ana başlık altında toplanabileceklerini görü¬
rüz. İlk grup, ses bilgisi konularını içerir. İkinci grup ise biçim bilgisi
konularını işler. Özellikle Altay dillerinin ortak bir ana dilden geliştiğini
düşünen araştırmacıların, bu görüşlerini ispatlamak için söz konusu
diller arasında çeşitli ses denklikleri kurduklarını ve çalışmalarını bu
konuda yoğunlaştırdıklarını, böylece söz konusu dillerin ortak söz var¬
lığını ortaya çıkarmaya çalıştıklarını görmekteyiz. Biçim bilgisinde ise
ortak kökene dayandığı varsayılan kimi işletme ve türetme eklerinin
üzerinde durulduğunu söyleyebiliriz. Ancak bazı eklerin diğerlerine gö¬
re pek fazla ele alınmadığı görülmektedir. Bunlardan biri de dönüşlü¬
lük ekidir.

Dönüşlülük eki, fiilden fiil türeten eklerdendir. Fakat dönüşlülük ifa¬
desinin sağlanması her zaman fiile sadece bir ek ulamak suretiyle ger-
çekleşmemektedir. (krş. Moğ. ğar-iyan oğtaluğsan kümün “kendi elini ke¬
sen kimse”; ğar-inu oğtaluğsan kümün “eli kesilmiş kimse²). Bunun yanı
sıra, dönüşlülük kavramı bütün dillerde aynı biçimde algılanmamakta¬
dır. Örneğin Türkiye Türkçesinde kişinin “kendi kendini yönetebildiği ve
kendisi için olumlu eylemleri ifade eden fiillerde gerçekleşir. Bazı dillerde
ise fiillerin özne için olumlu olması şart değildir. (krş. Tuvacada bijikten-
(kendini bıçakla yaralamak)³, Türkçede bıçaklan- (=bıçaklamak eylemine
konu olmak)”.⁴ Ayrıca fiilin çatısını değiştirdiği için diğer türetme ekle¬
rinden farklı olarak sadece yapıbilgisinin değil, cümle bilgisinin de bir
unsurudur. Cümle yapısında sebep olduğu anlam farkı nedeniyle anlam-
bilimle de ilgilidir.⁵ Biz çalışmamızı, onun yapıbilgisel yönden Altay dille¬
rindeki durumunu ifade edecek şekilde sınırladık. Anlam itibariyle dö¬
nüşlülük ifade eden, ancak asli işlevi bu olmayan ekleri ise sadece be¬
lirttik.

Fiillere ulanan ve dönüşlülük anlamı katan ekin Altay dillerindeki du¬
rumunu incelemeden önce; bu ekin, kimi araştırmacılarca söz konusu
dillerin atası kabul edilen Ana Altaycadaki biçimine değinmekte yarar
görüyoruz.

1. Ana Altaycada Dönüşlülük Eki

Dönüşlülük eki, Altay dil teorisi için elverişli bir malzeme değildir. Yu¬
karıda kısaca değindiğimiz gibi semantik ve morfolojik olarak bu dillerde
dönüşlülük ifadesinin sağlanması için farklı biçimler kullanılmaktadır.
Sadece Genel Türkçe -n, Moğolca -ni ve Mançu-Tunguzca -n ve -ni dönüş¬
lülük eklerinin ortak kökene sahip olduğu yönünde bir görüş vardır. Bu¬
na ilk değinen Ramstedt olmuştur. 1903 yılında yayımladığı Über die
Konjugation des Khalka Mongolischen adlı çalışmada Türkçe, Moğolca ve
Mançu-Tunguzcada ortak kökenli gösterdiği ekler içinde bu ek yoktur.⁶
Fakat Aalto tarafından 1953’te yayımlanan meşhur çalışmasında,⁷ Türk¬
çe -n ve Moğolca -ni’nin aynı tür ekler olduğunu ve ortak bir ekten geliş¬
miş olabileceklerini söyler. Tunguzca -ni ise ikincil bir yapıdır, fiil gövde¬
sinin genişlemesi sonucu ortaya çıkmıştır; Türkçe ve Moğolca biçimlerle
ilgilidir. Kitapta şu kelimeler örnek olarak gösterilmiştir:

ilte- “geçmek”, ilte-ni “kendisi geçmek” (İlk Türkçe il “önde, ileride”,
Mo. ile “açık, aşikar”, “gözle görülecek biçimde”); ülbü-ni “açlıktan kıvran¬
mak”, İ.T. öl- “açlıktan kırılmak, ölmek”, Mo. ölüs- “çok acıkmak”; silgi-ni-
“titremek”, T. silk-, silkin- “aynı a.” (İ.M. silge-ge-, Kalm. şilge- “kendini
sallamak”, Tung. Sigi-uuki “heyecan, telaş, ateş basması”, Kor. siruk si-
ruk hq- silluk silluk hq- “sallamak”); Go. sarani-, Mo. sarni “gözden kay¬
bolmak, yok olmak” “dağılmak”; Mo. coba-ni-ya “kendi kendine zahmet
çekmek”, emgeni-ye “çok zahmet çekmek” (emgeni-d “son derece rahat¬
sız”, Tü. ämgän- “acı çekmek, ızdırap duymak" ämgäk “ızdırap”.); Tü.
urun- “kakmak” urunuq- “kaktırmak”, (-n-uq<*ni-gi), Mo. qaniya- “öksür¬
mek”, iniya- “gülmek”.⁸

Ramstedt, bu örnekleri takiben, dönüşlülük ekinin bir başka ekle bir¬
leşmesi suretiyle oluştuğunu düşündüğü bazı Moğolca biçimlere kısaca
değinmiştir. Bunlar dönüşlülük işlevinde kullanılmadığı için buraya
alınmamıştır.

Tunguzcada iki tip -ni vardır. Bunlardan biri dönüşlülük ifade eder.
Bu yapı maşn-om “avlanmaya gittim” gibi öznenin bir eylemi kendi ken¬
dine yaptığını ifade etmek için de kullanılır.⁹

Bu örneklerden yola çıkarak, Ramstedt’in Ana Altaycada tasarladığı
biçimin *-ni- olduğunu söyleyebiliriz.

Ana Altaycada dönüşlülük eki konusuna değinen bir diğer bilim insa¬
nı Poppe’dir. 1923 yılında yayımladığı Die Nominalstammbildungssuffhe
im Mongolischen adlı eserinde Moğolca. -ça, Türkçe -ç isim fiil ekinin ilk
biçimini *-ça (~*çe) olarak tasarlar. Bu ekin Orhon Türkçesindeki biçimi
-nç ekinin etimolojisini <-n-ç olarak verir. Buradaki n’nin dönüşlülük eki
olduğunu belirtir.¹⁰

Yukarıda ele alınanlar dışında, çalışmamın kaynakça bölümünde is¬
mi geçen Altay dilleri hakkında yazılmış eserlerin hiçbirinde Ana Altay-
cada dönüşlülük eki konusuna değinilmemiştir. Korece ve Japoncada
dönüşlülük isim kategorisi içinde yer alan bir kavram olduğu için bu dil¬
leri de içeren Altay dillerinin karşılaştırmalı çalışmalarında fiil çatıları ele
alınırken dönüşlülük için ayrı bir başlık dahi açılmadığı gözlenmiştir.

2. Türk Dillerinde Dönüşlülük Eki

Dönüşlülük eki gerek tarihi gerek çağdaş Türk dillerinde ve lehçele¬
rinde -n’dir. Edilgenlik eki -l ve işteşlik eki -ş de kendi kendine oluşu gös¬
teriyorsa dönüşlü fiiller üretmektedir. Ancak asli olan ek -n’dir. Ünsüzle
biten kelimelerden sonra araya bağlayıcı ünlü girer.

Dönüşlülük Türk dillerinde iki kategoriyi gösterir. Birincisi, öznenin
eyleminin kendisine yönelik olmasıdır: Kız kendini temizledi- Kız temiz¬
lendi. İkincisi, özne ile nesne arasındaki iyelik ilişkisine sahip cümleler¬
de öznenin eylemi kendisi için yapmasıdır. Örneğin Tuv. Sen ol a’ttı ter-
gelen (atı kendisi için koş- = sen o atı kendine koş).¹¹

Her ne kadar çalışmamızda bu ekin şekil yönünü ele alıyor olsak da
dönüşlülük aynı zamanda bir çatı ekidir. Bu açıdan hem cümle bilgisi
hem anlam bilim açısından özellikle Türkçede çok zengin bir görünüme
sahiptir. Örneğin ulandığı fiilden anlamca dönüşlü, biçimce geçişsiz fiil¬
ler üretmektedir. kaşın- fiilindeki -n-, “kaşınıyorum” cümlesi için dönüş¬
lülük ekidir, “avcum kaşınıyor” cümlesinde ise orta çatı eki işlevindedir.

Ayrıca -lAn fiilden fiil yapma ekinin bünyesinde de bu eki görmekte¬
yiz. Temel fiilin sözlüksel anlamına bağlı olarak bu ek de dönüşlülük ifa¬
de edebilir. Örneğin yağla-n “yağ sürülmek”de edilgen, yağ-lan- “yağ
oluşmak”da dönüşlü ve “yağdan kirlenmek” anlamıyla ise orta çatı eki¬
dir.

-Aş eki de benzer biçimde dönüşlü çatı kurabilir. Örneğin güzelleş-.¹²

Diğer bazı eklerin dönüşlülük anlamında kimi durumlarda kullanıldı¬
ğı gibi, dönüşlük eki de özellikle /l/ ve /lA/ ile biten fiillere ulandığında
edilgenlik işlevini üstlenebilir. Fakat konumu dönüşlülük kavramıyla sı¬
nırladığım için ekin asli görevi olmayan biçimleri buraya almayacağız.

Genel Türkçede dönüşlülük anlamı katan eklere kısaca değinmiş ol¬
duk. Şimdi Tarihi Türk Dillerindeki dönüşlülük ekini inceleyelim.

2.1.    Tarihi Türk Dillerinde Dönüşlülük Eki

2.1.1.    Orhon Türkçesi: -(X)n-

adr-ın- “ayrılmak” (UYbat II 10, 11) <adır-; alk-ın- “bitmek, tükenmek,
mahv olmak” (KT G 9, vb) < alk- “bitirmek, tamamlamak” (KT KD); bas-ın-
“batmak” (IB 46) <bas-; boğuzla-n- “boğazlanmak” (T 26) <boguzla-; it-in-
“kendine çeki düzen vermek, örgütlenmek” (KT D 10, BK D 9) <it-<*et-; kıl¬
ın- “yaratılmak, doğmak” (KT D 1, vb.) < kıl- “yapmak, etmek”; kon- “konmak,
yerleşmek” (BK D 40, vb.) < *ko-; kubra-n- “toplanmak, bir araya gelmek” (T
4) <*kubra-; öt-ün- “arz etmek, ricada bulunmak” (T 15, vb.) <*öt- (krş. ötüg
“rica, maruzat” (BK D 39, vb.); sakı-n- “düşünmek” (BK D 2, vb.) <*sak-;
säb-in- “sevin-” (BK D 2) <säb- “sevmek, hoşlanmak”, tutu-n- “tutun-” (T 25)
<tut-; täl-in- “delinmek, çökmek” (KT D 22, BK D 18) <*täl- “del-”; yarat-ın-
“kendine çeki düzen vermek, organize olmak (BK D 9) < yarat- “yapmak, et¬
mek”; yazın- “yanılmak, hata etmek, yoldan çıkmak” (BK D 16) <*yaz vb.¹³

2.1.2.    Eski Uygurca -(X)n-

aç-ın- “kıyafetlerini aç-, günahını açmak, ifşa etmek” (OTWF)¹⁴; at-lan-
“atlanmak” (UW)¹⁵, amra-n- “sev-” (UW)¹⁶; söklün- “sökülmek, çözülmek.”
(Caferoğlu)¹⁷ <sök-(ü)l-(ü)n; kak-ın- “pişman olmak” <kak- (a.y., 131); kör¬
ün- “görünmek” <kör- “gör-” (a.y., 90).

Marcel Erdal, OTWF’da Eski Türkçedeki orta çatı, dönüşlü ve geçişsiz
fiilleri ayrıntılı biçimde inceler.¹⁸ 230 fiili etimolojik açıdan değerlendir¬
dikten sonra dönüşlülük ekinin biçimbilgisel özelliklerini anlatır. Tespit¬
leri şunlardır: 1) -(X)n, /ş/ ile biten fiillere eklenmez. (yahşın-, yapşın- is¬
tisnai örneklerdir. umşun-<*um-uş olmalıdır, Ancak umuş- fiili hiçbir me¬
tinde geçmemektedir.) 2) -(X)n eki asli işlevi dışında eklendiği fiilleri ettir¬
gen ve edilgen de yapabilir: Örneğin agtın-, arıtın- 3) -(X)n, sıklıkla isim¬
den -lA ile türemiş gövdelere eklenir. 4) Dönüşlülük eki almış fiillerin ge¬
niş zaman çekimlerinde ve zarf fiil almaları durumunda bağlayıcı ünlü
/U/ olur. Erdal, dönüşlülük ekini, cümleye kattığı anlam yönünden de
ele almıştır. A Grammar of Old Turkic adlı kitabında nadiren -(X)d ve -(X)k
eklerinin de dönüşlülük işlevi üstlendiklerini söyler.¹⁹ Gabain -(X)k’ı²⁰ ve
Tekin -(X)d’ı²¹ kuvvetlendirme işlevinde bir orta çatı eki olarak ele alır.

2.1.3.    Karahanlı Türkçesi -(X)n-

aşu-n- “örtün-” <aşu-n “örtün-”; anun- “hazırlanmak” (KB) <anu- “ha¬
zır olmak”; çav-lan- “ünlenmek” <çav “ün, şan” (KB); avla-n- “avlanmak”
<av-la- (MK); elge-n- “(kendisi için) elemek” <elge- (MK), sew-in- “sevin¬
mek” (AH).²²

2.1.4.    Harezm Türkçesi -(X)n-

alda-n- “aldanmak” (HŞ)²³; sıg-ın- “sığınmak” (NF)²⁴; ört-ün “örtün¬
mek”; öwkele-n “öfkelenmek” (KE)²⁵; sı-n- “kırılmak, bozguna uğramak”
(KE); tökl-ün- “dökülmek” <tökül-<tök- (KE); töşe-n- “döşenmek” (KE).

2.1.5.    Kıpçak Türkçesi -(X)n-

boya-n “boya-” <boya- (TDF, 92); yuv-un- “yıkan-” <yuv- “yıka- “(TDF,
92).

2.1.6.    Çağatay Türkçesi -(X)n-

J. Eckmann, Çağatay Türkçesinde bu ekin özellikle -lA eki ile fiilleşen
isimlere geldiğini ve bu ara biçimlerin çoğunlukla kullanılmadığını belirt-
miştir.²⁶ Örnekleri şunlardır: çalın- “acı içinde yerde yuvarlanmak <çal-
“çarp-, vur-”; kör-ün- “görün-”; külçe-n “güçlen-”; örte-n “yanmak, alev¬
lenmek” <örte- “yak-; sağı-n “düşün- <sakı- “düşün-”; sığ -ın- “sığın-”; ti-
le-n “dilen-”; yasa-n “düzenlen-, hazırlan-, geliş-” <yasa- “düzenle-, ha¬
zırla-”; yırakla-n- “uzağa çekilmek”; yüzle-n “ayrıl-, uzaklaş-”.

2.1.7.    Eski Anadolu Türkçesi -(I)n-

nikahla-n “nikahlanmak”; soy-ın- “soyun-”; yu-n- “yıkan-, temizlen-”;
göri-n “görün-”, nurla-n-dur- <nurla-n “nurlanmak”²⁷; beze-n “bezen- süs¬
len-” (SN); yaz-ın “kendi kendine çöz-” (SN); dep-in- “tepin-” (SN); yud-ın
“zoraki yut-” (SN).

2.2. Çağdaş Türk Dillerinde Dönüşlülük Eki

2.2.1. Çuvaşça -(I)n

isin- “ısın-”; kur în- “görün-”; pül- in “bölün-”; tura-n “taran-”; av-în
“eğil-”; hup- în- “kapan-”.

2.2.2.    Yakutça -(X)n.

Eklendiği fiilin son uzun ünlüsü kısalır ve y düşer.
aağın- “kendisini bir şey saymak” <aax- “say-”, kisten- “gizlen-” <kiste-
“gizle-”, tahin- “taşın-” <taş- “taşı-”.

2.2.3.    Tuvaca -(X)n, -DXn, -ttXn.

Son iki biçim birbiri yerine kullanılabilir. -ttXn, geçişlilik eki -t ile dö¬
nüşlülük eki -DXn birleşmesi sonucu oluşmuştur. çingirtilen- “yanıp sön-”
<çingirtile-n-; karazı-n- “şüphelen-” <karazı- “şüphelen-” Türk Lehçeleri
Gramerinde ikinci ve üçüncü biçimler için verilen örnekler Mehmet Ölmez
tarafından hazırlanan sözlükte yoktur. O yüzden buraya alınmamıştır.

2.2.4.    Hakasça -(I)n, -(I)n

açı-n “acın-”; taya-n- “dayan-”; çid-în- “yardıma git-”, teb- în- “tepin-”.

2.2.5.    Altayca -(X)n

koşto-n- “yüklen-; eklen-” <koşto- “yükle-, ekle-”; silk-in- “silkin-”, ırak-
ta-n- “uzaklaş-”.

2.2.6.    Kumukça -(X)n

hazırle-n- “hazırlan-”; giy-in- “giyin-”.

2.2.7.    Karaçay-Malkarca -(X)n
toy-un- “doy-”; cuv-un- “yıkan-”.

2.2.8.    Kırım Tatarcası -(X)n

kör-ün “görün-”; bükle-n “bükül-” <bük-ül-

2.2.9.    Başkurtça -n, -ın, -în, -(Ü)n

biza-n- “bezen-”; başla-n “başla-”; türü-n “bürün-”.

2.2.10.    Tatarca -(X)n

Düz geniş ünlülü biçimleri de vardır.

kiy-en- “giyen-, tab-ın- “tapın-”, tele-n “dilen-”; ağar-ın- “ağar-”.

2.2.11.    Nogayca -(I)n

yuv-ın “yıkan-”; töse-n “döşen-”; aşuvlan- “öfkelen-” <aşuv “öfke”.

2.2.12.    Karakalpakça -(I)n

as-ın “bir şeyi beline asmak, takıp takıştır-”; ayan- “çekin-, sakın-”
<aya- “acımak, esirge-”.

2.2.13.    Kırgızca -(X)n

tara-n- “taran-”; cuu-n- “yıkan-”; süy-ün- “süyün-”.

2.2.14.    Kazakça -(X)n

kiy-in- “giyin-”; ajarla-n “bezenmek, güzelleşmek< ajar “güzel çehre, se¬
vimli yüz; katta-n- “katlan-” < katta- “katla-”.

2.2.15.    Yeni Uygurca -(X)n

küçü-n “zorlan-”; ağrı-n “hastalan-”; söy-ün- “sevin-”.

2.2.16.    Özbekçe -n, -(i)n

ayla-n- “dolan-”; tut-in- “tutun-”; yul-in- “yolun-”.

2.2.17.    Türkmence -(X)n

asın- “kendisi için as-”; sap-ın- “kendisi için sap-”.

2.2.18.    Gagavuz Türkçesi -(I)n

baar-ın- “kendi kendine bağır-”; sar-ın- “sarınmak, sarılmak”.

2.2.19.    Azeri Türkçesi -(X)n

gey-in- “giyin-”; dara-n- “taran-”; ovlan- “avlan-”.

2.2.20.    Türkiye Türkçesi -(X)n

tara-n, süsle-n, acı-n-

3. Moğolcada Dönüşlülük Eki

Ramstedt, Moğolcada dönüşlülük ekini daha önce değindiğimiz gibi -ni-
olarak verir.²⁸

Moğolca üzerine pek çok çalışması olan Poppe’nin Grammar of Written
Mongolian ve Introduction to Mongolian Comparetive Studies adlı iki ese¬
rinde dönüşlülük, fiil çatıları içinde ele alınmaz. Moğol yazı dilinde et¬
ken, edilgen, ettirgen ve işteş çatı vardır. Moğolcada dönüşlülük, Hint
Avrupa dillerinde görüldüğü gibi adıllar veya ekleşmiş adıllar yoluyla
gerçekleşmektedir. Eylemin özneye yönelik olduğu ya da söz konusu ey¬
lemin öznenin kendisi tarafından gerçekleştirildiği anlamına gelir. Örne¬
ğin: ed-iyen quriyan abuğsan kümün “kendi mal ve mülkünü haczetmiş
kimse.”

Poppe’ye göre dönüşlülük ve iyelik eki, dönüşlülük-iyelik zamiri
*öfien’den gelişmiştir. Bu zamirin Tunguzcadaki karşılığı men (krş. Bar-
guzin Tung. meneken “kendisi” (küçültme eki ken ile) Poppe bu biçimi Ko¬
rece möm<*men “vücut, kişi” ile de karşılaştırır. Dagurcada *öfierCden ge¬
lişen *ben>en olur.

Yazılı Moğolcada daima -ben biçimi görülen ek, Orta Moğolcada ünlü
uyumuna tabidir.

Bu ek, İlk Moğolcada zamirdi. (*ößen) Genel Moğolcada ise ünlülerden
sonra *ißen, ünsüzlerden sonra *-ßen’di.²⁹

4.    Mançu Tunguz Dillerinde Dönüşlülük

Ramstedt’e göre Tunguzcada iki tip -ni eki vardır ve bunlardan biri
dönüşlülük ifade etmektedir. Öznenin eylemi kendi kendine yaptığını
gösterir.

Benzing ise Tunguzcada dönüşlülük ekinin * p olabileceğini düşün¬
mektedir. Diğer Altay dilleriyle şu denkliği kurmaktadır: Tng. * p= Ma. 0,
Go.-p, Udh. -p-, Lam. -b-.³⁰

Örneğin: Tung. calu-p- “kendisi doldurmak” = Ma. calu- (part.perf.
caluka<calup-ka).

5.    Japoncada Dönüşlülük

Japoncada da dönüşlülük dönüşlü zamir yoluyla ifade edilir. Fiile ait
bir kategori değildir. Talat Tekin’in Japonca ve Altay Dilleri çalışmasında
bu konuya yer verilmemiştir. Diğer araştırmacılar da Japoncada fiil ta¬
banlarına eklenen ve dönüşlülük anlamı katan bir ekten söz etmemişler¬
dir. Sadece Miller, edilgenlik eki -l’nin Japoncada -r olduğunu ve bunun
kimi durumlarda dönüşlülük ifade ettiğini iddia etmiştir. G.T. l = J. r
denkliği Altay dil teorisini destekleyenler tarafından kabul görmüş bir
denkliktir.

6.    Korece’de Dönüşlülük

Ramstedt’in gramerinde ve diğer çalışmalarda fiil kategorisi içinde dö¬
nüşlülük ele alınmamıştır.³¹

7.    Sonuç

Bu çalışmada, tarihi ve çağdaş lehçeleri de göz önüne almak suretiyle
Türkçede, Moğolcada, Mançu Tunguz dillerinde, Japonca ve Korece’de
“dönüşlülük" sağlayan yapılar biçim bilgisel açıdan ele alınmıştır. Dö¬
nüşlülük ekinin fiil kategorisi içinde ve çatı eki olarak sadece Türkçede
görüldüğü tespit edilmiştir. Japonca ve Korece’de fiil kategorisinde dö¬
nüşlülük eki tespit edilememiştir. Moğolca üzerine yapılan çalışmalara
baktığımızda, dönüşlülük ekinin bu dilde de bir çatı eki olarak değerlen¬
dirilmediği görülmektedir. Buna göre dönüşlülük eki için, bu diller ara¬
sında denklik var demek mümkün görünmemektedir.

Kaynaklar

Arat, R.R., Atebetü’l-Hakayık, TDK, Ankara 1992.

Arat, R.R., Kutadgu Büig IMetin, TDK, Ankara, 1999.

Ata, Aysu, Rabgûzî Kısasü’l-Eribiyâ I (Giriş-Metin-Tıpkıbasım), Türk Dil
Kurumu Yayınları: 681-1, XL+616 s., Ankara, 1997.

Banguoğlu, T., Türkçenin Grameri, Ankara, 1995.

Baskakov, Nogaisko-Russkii Slovar, Moskova, 1963.

Battal, A., İbni Muhenna Lügatı (İstanbul Nüshasının Türkçe Bölüğü¬
nün İndeksi), Ankara, 1988.

Benzing, J., Die Tungusischen Sprachen, Versuch einer vergleichenden
Grammatik, Wiesbaden, 1955.

Caferoğlu, A., Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul, 1968.

Choi, Han Woo, Türkçe, Korece, Moğolca ve Mançu Tunguzcanın Karşı¬
laştırmalı Biçimbilgisi, (II. Kitap), (yayımlanmamış eser), 2008.

Clauson, Sir G., Turkish and Mongolian Studies, London, 1962.

Clauson, Sir G., An Etimological Dictionary of Pre-Thirteen Century,
Oxford, 1972.

Dilçin, Cem, Süheyl ü Nevbahar, İnceleme-Metin-Sözlük, TDK, Ankara, 1991.

Dvernetyurkskiyi Slovar, 1969.

Eckmann, J., Chagatay Manual, Indiana Unv., Bloomington, 1966.

Ercilasun, A.B. (editör), Türk Lehçeleri Grameri, Ankara, 2007.

Erdal, M., A Gramer of Old Turkic, Boston, 2004.

Erdal, M., Old Turkic Word Formation I, II, Boston 1991.

Ergin, M., Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul, 1998.

Etimological Dictionary of Altaic Languages, Boston, 2003.

Etimologcheskii Slovar Turkiskih Yazıkov, Moskova, 2000.

Gabain, Von A., Eski Türkçenin Grameri, çev. Mehmet Akalın, TDK,
Ankara, 2000.

Grunina, Elvira A., “Fiil Çatısı Üzerine”, TDAY Belleten, [2000], 1997,
s. 194-213.

Gülsevin, Gürer, Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, TDK, Ankara, 1997.

Hacıeminoğlu, N., Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Eskişehir, 1992.

Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, Ankara, 1991.

Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara.

Korkmaz, Zeynep, “Türkiye Türkçesinde Fiil Çatısı Üzerine Görüşler
(Alm. Diathesis, Fr. Voix, İng. Voice, Osm. Binâ, Fiil Binâsı)”, TDAY Belle¬
ten, [1999], 1996, s. 159-165.

Kotwicz, W., Studia Nad Yezukami Alttayskimi, Kraskov, 1953.

Menges, K.M., Altajische Studien 2 Japanisch and Altajisch, Wiesbe-
den, 1975.

Miller, A., Japanese and Other Altaic Languages, Chicago & London,
1971.

Miller, A., Languages and History, Japanese, Korean and Altaic Lan¬
guages, Bangkok, 1996.

Ölmez, M., “Çağatayca’da Ödünç Eskicil Öğeler Üzerine”, Mustafa
Canpolat Armağanı, Haz. A. Ata-M. Ölmez, Ankara, 2003.

Ölmez, M., Tuwainicher Wortschatz, Wiesbeden, 2007.

Poppe, N., Verleichende Grammatk der Altaischen Sprachen, Wiesba¬
den, 1960.

Poppe, N., Grammar of Written Mongolian, Wiesbaden, 1964.

Poppe, N., Introduction to Altaic Linguistics, Wiesbaden, 1965.

Problemi istoricheskogo razvitia mongolskikh yazıkov, Materials of In¬
ternational Scholar Conference, (Saint-Petersburg, 24th-26th of October
2007) / Eds. by P.O. Rykin, Nestor-Istoria, 2007.

Ramstedt, Einführung in die Altaische Sprachwissenschaft II Formen¬
lehre, Haz. P. Aalto, Helsinki, 1952.

Ramstedt, Einführung in die Altaische Spra.chwissenschaft I Lautlehre,
Haz. P. Aalto, Helsinki, 1957.

Ramstedt, Einführung in die Altaische Sprachwissenschaft III Register,
Haz. P. Aalto, Helsinki, 1966.

Ramstedt, Korean Etymology (Helsinki, 1949); çev: İlhan Çeneli, “Kore
Dilinin Yeri Üzerine”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 29, Nisan
1984, s. 41-51.

Räsänen, M., Materialien zur Lautgeschichte der Türkischen Sprachen,
Helsinki, 1949.

Röhborn, K., Uigurisches Wörterbuch Lieferung 1, Wiesbaden, 1977.

Röhborn, K., Uigurisches Wörterbuch Lieferung 2, Wiesbaden, 1979.

Röhborn, K., Uigurisches Wörterbuch Lieferung 3, Wiesbaden, 1981.

Röhborn, K., Uigurisches Wörterbuch Lieferung 4, Wiesbaden, 1988.

Sami, Ş., Kamus-ı Türkî, (Tıpkı Basım), İstanbul, 1989.

Savran, Hülya, “Türkçe Sözlükteki Örneklerden Hareketle Dönüşlü ve
İşteş Fiillerin Geçişlilik Durumları”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 4, 2000.

Tekin, T., “Altay Dilleri Teorisi”, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara, 1976.

Tekin, T. ve Ölmez M., Türk Dilleri Giriş, İstanbul, 1999.

Tekin, T., Orhon Türkçesi Grameri, Ankara, 2000.

Tezcan S. - Zülfikar H., Nehcü’l-Ferâdis Cennetlerin Açık Yolu I-II (Me¬
tin), çeviri yazı J. Eckmann, TDK Yayınları, Ankara, 1995.

Tuna, O.N., Altay Dilleri Teorisi, İstanbul, 1983.

Türkmen Diliniy SözlügiAşkabat, 1963.

Yılmaz, Engin, “Türkiye Türkçesinde İkili Çatı Sorunu ve Bunun Öğ¬
retimi İle İlgili Meseleler”, TDAYBelleten, 2001.

Yüce, N., Mukadimetü’l Edeb, Ankara, 1993.

rr

Başlıca Kısaltmalar

1

Yeditepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü.

2

   Poppe, Grammar of Written Mongolian, 2. b., (1964:Wiesbaden), s. 129, 169.

3

   Mehmet Ölmez, Tuwainicher Wortschatz, (2007:Wiesbaden), s. 94’de bijikten- “bıçaklan-”
olarak verilmiştir.

4

   Elvira A. Grunina, “Fiil Çatısı Üzerine”, TDAYBelleten, [2000] 1997, s. 204.

5

   Zeynep Korkmaz, “Türkiye Türkçesinde Fiil Çatısı Üzerine Görüşler (Alm. Diathesis, Fr.
Voix, İng. Voice, Osm. Binâ, Fiil Binâsı)”, TDAY Belleten, [1999] 1996, s. 159-165.

6

   Han-Woo-Choi, Türkçe, Korece, Moğolca ve Mançu Tunguzcanın Karşılaştırmalı Biçimbilgisi,
(II. Kitap) (Yayımlanmamış eser).

7

   Ramstedt, Einführung in die Altaische Sprachwissenschaft II Formenlehre, Haz. P. Aalto,
(1952:Helsinki), s. 155, 168-169.

8

   Söz konusu kelimelerin etimolojisi çalışmamızı doğrudan ilgilendirmemektedir. Ancak ilte-
örneğinde verilen İlk Türkçe biçim isimdir. Bugün Türkmencede ve Yakutçada i:l- olarak ya¬
şayan bir fiil de var. (Clauson, 125b) Krş. TDS: ilmek [iilmek]: 1. Asılıp, çolaşıp galmak, ya¬
pışmak. Yüp şahadan indi. 2. Değmek, düşmek, gapc almak. Gurdun ağzı guyruğa ilse, artkı
ayağı hem gurulğı gapana ilyär («Türkmen Halk Ertekiler Yığındısı»). Bir küti kitap onun eline
ildi (A. Govşudov, Saylanan Eserler). Birdenkä onun eline Artığın gırmızı donı ildi (B. Kerbaba-
yev, Ayğıtlı Ädim). Semantik olarak da İ.T. ve Moğ. biçim yakın görünmemektedir.

9

   ag.e, s. 168-169, 174, 198.

10

   Choi, 147. (krş. OTG, 93-94; OTWF, 275-282).

11

   Grunina, 204.

12

   “a.g.m.”, 205-209. Ayrıca bk. Engin Yılmaz, “Türkiye Türkçesinde İkili Çatı Sorunu ve
Bunun Öğretimi İle İlgili Meselelef, TDAY Belleten, 2001.

13

   Talat Tekin, Orhon Türkçesi Grameri, (2000:Ankara), 95-96.

14

   Marcel Erdal, Old Turkic Word Formation II, (1991:Boston), 584.

15

   K. Röhborn, Uigurisches Wörterbuch, Lieferung, 4, Wiesbaden, 269.

16

   UW, 2, 121.

17

   Ahmet Caferoğlu, Eski Uygurcanın Sözlüğü, İstanbul, 1968, 161.

18

   OTWF, 583-642.

19

   M. Erdal, A Grammar of Old Turkic, (2004:Boston), s. 228.

20

   Gabain, 59.

21

   OTG, 95.

22

   R.R. Arat, Atebetü’l-Hakayık, (1992:TDK, Ankara.)

23

   N. Hacıeminoğlu, Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, (1992:Eskişehir).

24

   S. Tezcan-H. Zülfikar, Nehcü’l-Ferâdis Cennetlerin Açık Yolu I-II (Metin), çeviri yazı J. Eck¬
mann, (1995:TDK Yayınları), Ankara.

25

   Aysu Ata, RabgûzîKısasü'l-Enbiyâ I(Giriş-Metin-Tıpkıbasım), (1997:Türk Dil Kurumu).

26

   J. Eckmann, Chagatay Manual (1966:Indiana Unv., Bloomington).

27

   Örnekler G. Gülsevin’in Eski Anadolu Türkçesinde Ekler adlı kitabından alınmıştır. (TDK,
1997).

28

Ramstedt, 155.

29

   Çalışmamda fiil kök ve gövdelerine eklenen ve dönüşlü çatı kuran ek veya ekleri tespit et¬
meği amaçladığım için bu, adıldan gelişen ve isim soylu kelimelere eklenerek özne ile nesne
arasında iyelik ilgisi kuran ek için daha fazla ayrıntı vermeyi gerekli görmüyorum. Söz ko¬
nusu ek için bk. Introduction to Mongolian Comparetive Studies, 231-238.

30

   J. Benzing, Die Tungusischen Sprachen, Versuch einer vergleichenden Grammatik, (1955:
Wiesbaden), 122.

31

   Korece ve Korece yapılar için bk. Ramsted, A Korean Grammar (Helsinki:1939); Korean
Etymology (Helsinki:1949); çev: İlhan Çeneli, “Kore Dilinin Yeri Üzerine”, Türk Dünyası Araş¬
tırmaları Dergisi, Sayı: 29, Nisan 1984, s. 41-51.