Not: Makalede yer alan fonetik ayraçlar gerektiği gibi çıkmamış olabilir.
Göçüşme (metatez), genel olarak, "kelime içindeki komşu veya uzak seslerin yer değiştirmesi olayı" (Korkmaz, 1992, 74) şeklinde tanımlanmakla birlikte konuyla ilgili kaynaklarda yalnızca ünsüzlerin yer değiştirmesine ilişkin örnekler bulunmakta, ünlülerin yer değiştirmesine değinilmemektedir. Bu bildiride; Çukurova ağızlarında görülen ünlü göçüşmeleri, bu ses olayının oluşma şartları ve görüldüğü yerleşim alanları ele alınacaktır.
Türkçede kelime içinde ünlülerin de yer değiştirdiğine işaret eden ilk Türkolog Ahmet Caferoğlu'dur. Caferoğlu, konuyla ilgili olarak, Anadolu Ağızlarındaki Metathese Gelişmesi adlı makalesinde (1955, 2) "Metathese gelişmesi, yalnız konson gelişme ve değişmeleri bahsinde incelenmemeli, buraya assimilasyon çevresine soktuğumuz vokal yer değiştirmelerini eklemeliyiz." demiş , ünlü göçüşmesi olarak değerlendirdiği bazı örnekleri vermiş ve ünlü göçüşmesi konusunun "yalnız başına" ele alınması gerektiğini bildirmişti. Ancak bu uyarıdan sonraki çalışmalarda da, ünlü göçüşmesi hakkında bilgi verilmemiştir. Bunun nedeni, kuşkusuz, gerek yazı dilimizde, gerekse incelenen Anadolu ve Rumeli ağızlarında bilgi vermeyi gerektirecek bir duruma rastlanmayışıdır. Üzerinde doktora çalışması yaptığımız Çukurova ağızlarında ise, ilgi çekici ve yaygın ünlü göçüşmelerine rastlanmaktadır.
Bölgemizdeki ünlü göçüşmesi olaylarını, göçüşmenin olduğu kelimeler ve ekler açısından incelediğimizde şöyle bir tablo ortaya çıkmaktadır:
Çukurova; Adana, Osmaniye, İçel ve Hatay illerine yayılan ve tarihte Klikya olarak adlandırılan ovanın genel adıdır. Bu araştırma, söz konusu ovanın Adana ve Osmaniye illeri sınırlarında kalan kısmıyla ilgilidir.
l. Geniş düz ünlüyle biten isimler üzerine gelen yükleme durumu eki +1, bağlayıcı ünsüzden önce gelen geniş ünlüyle yer değiştirir. Bu durumun örneklerine en çok Doğu Çukurova ağızlarında olmak üzere, araştırma bölgesinin büyük kısmında rastlanır. Bu örneklerin bir kısmında, göçüşmeyle birlikte, başta incelme olmak üzere başka ses olayları da görülebilir:
gar iye (<kara+ (y) ı; Kozan ilçe merkezi), elbisiye (<elbise+ (y) i; İmamoğlu, Hacıhasanlı köyü), lambıya (<lamba+ (y) ı; Yüreğir, Baklalı köyü), liriye (<lira+(y)yı; Ceyhan, Kösreli beldesi), sıarıya (sigara+(y) ı; Ceyhan, Camızağılı köyü), nâşidiye (< Nâşide+(y) i; Yumurtalık ilçe merkezi), burıya (<bura+(y)ı, Karataş, Gölkaya köyü), V: sobuya (<soba+(y)ı; Kadirli, Cığcık köyü), kimsiye (<kimse+(y) i; Kadirli ilçe merkezi), dabançıya (<tabanca+ (y) ı; Düziçi, Bayındırlı Köyü), ğayfiye (<kahve+ (y) i; Osmaniye, Gökçedam köyü), tahranıya (<tarhana+ (y) ı; Toprakkale, Tüysüz köyü)... meçiTdiyese (<mescit+te+(y) i-se; Kozan, Bulduklu köyü), böylüyedi (<böyle+(y) i-di; İmamoğlu, Camili köyü),
2. Ekleşme aşamasındaki i- yardımcı fiilinin hikâye, rivayet ve şart şekilleri geniş düz ünlüyle biten isimler üzerine gelirken y bağlayıcı ünsüzünü alır; ismin sonundaki geniş ünlü ile +(y)IdI/+(y)UdU,+(y)ImIş/+(y)UmUş, +(y)IsA/+(y)UsA şekillerindeki y'den sonra gelen dar ünlüler ile bu şekillerin eklendiği kelimenin sonundaki geniş düz ünlü (a, e) yer değiştirir:
ğarınçıyasa (<karınca+(y)ı-sa < karınca i-se; Yumurtalık, Zeyünbeli beldesi)
iki yaşindi^emissim (<iki yaşında+(y)ımıssım < yaşında i-miş-im; Yumurtalık, Zeytinbeli beldesi),
idariyedi (<idâre+ (y) i-di; Osmaniye, Dereobası köyü),
paşıyamış (<paşa+(y) imiş Toprakkale, Tüysüz köyü), niyese (<ne+(y)ise Osmaniye, Issızca köyü)...
3. Çukurova ağızlarında, ilgi durumu eki, teklik ikinci kişi iyelik ekinden sonra geldiğinde, iyelik ekiyle birleşerek +y!n/+yUn (<+n+In/+n+Un) şeklini oluşturur. Bu şekil geniş düz ünlüyle biten isimlere eklendiğinde, bazen ünlü göçüşmesi meydana gelir:
babıyan (<baba+n+ın; Yüreğir, Yakapınar beldesi),
babıyen (<baba+n+in; Yumurtalık ilçe merkezi);
aniden (<ana+n+ın; Osmaniye, Dereobası köyü)...
İlgi durumu eki "ne" kelimesine eklendiğinde de göçüşme oluşur: niyen (ne+ (y) in; Osmaniye, Dereobası köyü).
4. Şart kipinin hikâyesinde şart ekinin sonundaki -al-e ile /-yardımcı fiilinin kök ünlüsü, aralarına giren y bağlayıcı ünsüzünün etkisiyle yer değiştirirler:
olsıyadı (<olsa-(y)ı-dı; Toprakkale, Tüysüz Köyü),
yazdırsiyediK (yazdırsa-(y) i-dik; Ceyhan, Kayıkçılı köyü),
olsuyadı (<olsa- (y) ı-dı; Yumurtalık ilçe merkezi),
gessiyedi (<gelse-(y) i-di; Osmaniye, Gökçedam köyü)...
5. İstek kipinin hikâyesinde de şartın hikâyesinde olduğu gibi yer değiştirme oluşur:
oluyadı (<ola-(y) ıdı; Düziçi, Gümüş beldesi),
kesiyedin (<kese- (y) i-di-fi; Yumurtalık, Zeytinbeli beldesi),
götüriyedin (<götüre- (y) i-di-fi; Osmaniye, Dereobası köyü),
6. Tezlik birleşik fiilinde bazen ünlü göçüşmesine rastlanır:
aTlıyaverişin (<atla-(y)ı-ver-işin; Ceyhan, Kıvrıklı köyü), isdiyeveriyör (<iste-(y) i-ver-i-yor; Osmaniye, Dereobası köyü)...
7. Bulunma durumundaki isimler üzerine gelen ek fiilin geniş zaman birinci teklik kişi eki +(y)Im/+(y)Um ve birinci çokluk kişi eki +(y)IK/+(y)UK'taki dar ünlüler, bağlayıcı ünsüzden önce gelen geniş ünlüyle yer değiştirir:
yanındıyam (<yanı+(n)da+(y)ım; Yüreğir, Yakapınar beldesi),
ell_üç yaşindıyem (< elli üç yaşında+(y) im; Yüreğir, Kaşlıcaköyü),
hocuyam (<hoca+ (y) im; Düziçi, ilçe merkezi),
farkındiyem (<farkında-f (y) im; Kadirli, Kesikkeli köyü),
yayladiyeK (<yaylada+(y)ık; Ceyhan, Kayıkçılı köyü),
boründiyeK (<böğründe+ (y) İK; Düziçi ilçe merkezi)...
8. i- yardımcı fiilinin zarf fiil şekli "iken"in bölgemizdeki yarı ekleşmiş şekli +(y)IKAn, bulunma durumundaki isimlerden sonra geldiğinde, bağlayıcı ünsüz /den sonra gelen dar ünsüz ile bulunma durumu ekinin sonundaki geniş ünlü yer değiştirir:
âkif iyediyeken (<Akif iye+de+(y) i-ken; Kadirli, Tatarlı köyü),
ğaradaşdiyekene (<Karataş+da- (y) i-ken; Osmaniye, Çona köyü)...
9. Bölgemiz ağızlarında, ile edatının ekleşmiş şekillerinden +(y)InAn/+(y)UnAn, geniş düz ünlüyle biten kelimelere eklendiğinde, ünlü göçüşmesi oluşur:
nişiyenen (<nişe+(y)inen < nişe ile; Yüreğir, Buruk beldesi),
arabiyenen (<araba+(y) inen < araba ile; Yumurtalık ilçe merkezi),
paltiyenen (balta+ (y) inen; Osmaniye, Dereobası köyü), ^-
paltıyanan ğazmıyanan (<balta+(y)inan ğazma+(y)ınan< balta ile kazma ile; İmamoğlu, Camili köyü),
şaPğıyanan (<şapka+(y)ınan < şapka ile; îmamoğlu, Hacıhasanlı köyü),
parıyanan (<para+(y)ınan < para ile; Düziçi, Gümüş beldesi)...
10. Geniş düz ünlüyle biten fiililere -(y)Ip/-(y)Up zarf fiil eki geldiğinde y yardımcı ünlüsünün iki yanındaki ünlülerde göçüşme meydana gelir:
geveliyeP (<gevele-(y)ip; Kozan, Bulduklu köyü),
çaTlıyab^ölüyor (<çatla-(y)ıp ölüyor; Karaisalı, Kocaveliler köyü) .
arıyaP (<ara-(y) ip; Ceyhan, Burhanlı köyü),
bâlıyap (<bağla-(y) ip; Sumbas, Kabayar köyü), toparlıyaP(< topar la-(y) ip; Kadirli, Tozlu köyü), kiTliyeP (<kitle-(y) ip; Kadirli, Narlıkışla köyü), yiyeP (<ye-(y) ip; Kadirli, Cığcık köyü), yahaliyeP (<yakala-(y)ıp; Kozan, Acarmantaş köyü)... , ,,
11. Geniş düz ünlüyle biten fiililere -(y)IncA/-(y)UncA, -(y)IncAK/-(y)UncAK ve -(y)IncI/-(y)UncU zarf fiil ekleri gelirken, bağlayıcı ünsüz /den sonda gelen dar ünsüz ile eklendiği kelimenin sonundaki geniş ünlü yer değiştirir:
çıKmıyanca (<çıkma-(y )ınca; Kozan, Bucak köyü),
yarılıyanca (<yarıla+(y)ınca; Ceyhan, Isırganlı köyü),
olmîyancaK (<olma- (y) ınca; Osmaniye Dereobası köyü),
söylüyenci (<söyle-(y) inci < söyle-(y) ince; Osmaniye il merkezi),
isdiyenci (<iste-(y) inci < iste-(y) ince; Ceyhan isalı köyü),
isdiyence (< iste-(y)ince; Osmaniye, Fakıuşağı köyü)...
12. Geniş düz ünlüyle biten fiililere -(y)Iş!n/-(y)UşUn zarf fiil eki geldiğinde y yardımcı ünlüsünün iki yanındaki ünlülerde göçüşme meydana gelir:
başlıyaşın (<başla-(y)ışın; Kozan, Bucak köyü),
isdiyeşin (<iste-(y)işin; Ceyhan, Kösreli beldesi),
paTlamıyaşın (<patlama-(y) ışın; Ceyhan, Tatarlı köyü),
öyle diyeşin (<öyle de-(y) iş in; Yumurtalık, Zeytinbeli beldesi),
ölmiyeş in (<ölme- (y) iş in; Düziçi ilçe merkezi),
sabınniyeşin (<sabunla-(y)ışın; Osmaniye il merkezi),
gelmiyeşin (<gelme-(y)işin; Osmaniye, Gökçedam köyü)...
13. Bölgemiz ağızlarındaki gelecek zaman eklerinden -(y)lcl/-(y)UcU, geniş düz ünlüyle biten fiil tabanlarına eklendiğinde, y yardımcı ünsüzünden önce gelen fiil sonundaki geniş ünlüyle, /den sonra gelen ekin birinci dar ünlüsü yer değiştirir
sormuyacıdır "sormayacaktır" (<sorma-(y)ıcı-dır İmamoğlu, Sevinçli köyü),
suluyacıK (<sula-(y)ıcı-k; Yumurtalık ilçe merkezi),
ohşuyacınız (<okşa-(y)ıcı-nız; Adana il merkezi),
ğalmıyacı (<kalma- (y) ıcı; Yüreğir, Buruk beldesi),
bahamıyacı (< bakama- (y) ıcı; Kadirli, ilçe merkezi),
öldürmiyeciydi (<öldürme- (y) ici-ydi; Kadirli, Harkaçtığı köyü),
diniyecim (<dinle-(y )ici-m; Kadirli, Cığcık köyü),
söylüyecim^idi (<söyle-(y)ici-m i-di Düziçi, Atalan köyü),
Söz konusu ek ve ekin çekimi sırasında meydana gelen göçüşme için Mehmet Özmen'in Bir dergisinde yayınlanacak olan "-IcI/-UcU Ekinin Gelecek Zaman Eki Olarak Kullanılması Üzerine" adlı makalesine bkz.
oynuyacı (oyna- (y) ıcı; Osmaniye, Issızca köyü),
götürmüyecin mi? (<götürme-(y)ici-n mi; Osmaniye il merkezi),
kesdirmiyecim (<kestirme-(y) ici-m; Osmaniye Dereobası köyü)...
14. Yarı belirsiz geçmiş zaman eki -(y)IK/-(y)UK, geniş düz ünlüyle biten fiil tabanlarına eklendiğinde, bazen göçüşme oluşur:
söylüyeg^idi (<söyle- (y) ik idi; Osmaniye Dereobası köyü).
15. +Ieyin isimden isim yapma ekinde e ve i ünlülerinin göçüşmesine rastlanır:
ölenliyen (<öğle+n+leyin; Kadirli, Aşağı Bozkuyu köyü),
öğlenniye (<öğle+n+leyin; Karaisalı, Bucak köyü),
sabahlien (<sabah+leyin; Yumurtalık ilçe merkezi), gicelien (<gice+leyin; Karataş, Hasırağacı köyü),
16. Kelime tabanlarında da ünlü göçüşmesine Tatlanmaktadır:
tiyeP (<teyip <teyp; Kadirli, Kesikkeli köyü),
iye (<eyi <edgü; Ceyhan, Tatarlı köyü),
şiyeT (<şehit; Osmaniye, Fakıuşağı köyü),
ısmiyel (<İsmail; Kozan, Arslanlı köyü),
kiyeş (<keyiş <keşiş; Ceyhan, Doruk beldesi)...
17. Çukurova ağızlarında, çok seyrek de olsa, /den önce gelen geniş yuvarlak ünlüyle y'den sonra gelen dar yuvarlak ünlünün yer değiştirmesine rastlanmaktadır:
büyöK (<böyük "büyük" ; Düziçi, Böcekli beldesi),
büyön (<böyün <bu gün; Kozan, Arslanlı köyü).
Bölgemiz ağızlarındaki ünlü göçüşmeleri, yukarıdaki örnek ve açıklamalardan anlaşılacağı üzere, her zaman, y ünsüzünün iki yanında bulunan ünlülerde gerçekleşir. Söz konusu göçüşme, öndeki geniş düz ünlüyle arkadaki dar ünlünün yer değiştirmesi şeklinde meydana gelir, y ünsüzünün bağlayıcı ünsüz durumunda olduğu kelimelerde meydana gelen ünlü göçüşmesi olayları, bu ünsüz kelime tabanındayken oluşan ünlü göçüşmelerine göre daha yaygındır. Daraltıcı ve inceltici özelliği olan başka ünsüzlerin kelime içinde bulunuşu, göçüşmelerin oluşumuna katkıda bulunur.
Çukurova ağızlarının bütün ağız gruplarında ünlü göçüşmesine rastlanırsa da, ağız gruplarının bir kısmında yaygın bir kısmında da seyrektir. Bölgemiz ağızlarına bu açıdan bakıldığında, şöyle bir tablo görülmektedir:
İ
Doğu Çukurova ağızlarında, .y ünsüzünün önünde bulunan geniş düz ünlüyle, arkasında bulunan dar ünlülerin göçüşmesi kurallaşmış ve yaygın durumdadır. Kuzeybatı Çukurova ağızlarında, merkez ağızlarında ve Yörük ağız adacıklarında ise seyrek olarak görülür. Doğu Çukurova'da Bozdoğan, Avşar, Cerit, Tecirli, Ulaşlı, Kırıntılı/Lek Türkmen ağızlarıyla yerli ağızlarının konuşulduğu Osmaniye, Kadirli, Toprakkale, Yumurtalık, Ceyhan ve Kozan'da çok yoğun olarak karşımıza çıkan bu ses olayı; İmamoğlu ilçesinde Camili ve Hacıhasanlı köyü başta olmak üzere Berber ve yerli ağızlarında, Kuzey Yüreğir'de Karahacılı ağzında, Güney Yüreğir'de yerli ağızlarında ve Karataş'ta Bozdoğan ağzında seyrek olarak görülür. Kuzeybatı Çukurova ağızlarıyla merkez ağızlarındaki örnekler, kurallaştırılabilir olmaktan uzaktır. Karahacılı ağzıyla Kuzey Yüreğir'deki bazı Yörük toplulukları ağızlarında karşımıza çıkan örnekler, komşu ağızların etkisiyle ortaya çıktığı izlenimi uyandırmaktadır. Karataş'ın Gölkaya köyünden derlenen metinlerde ünlü göçüşmesi kararlılık gösterir. Karataş'ın diğer Bozdoğan köyleriyle Yumurtalık ilçesinin batısıyla kuzeyindeki Bozdoğan köylerinde de bu göçüşmeye rastlanır.
Çukurova ağızlarında yaygın olarak görülen ünlü göçüşmesi olayının, komşu ağızlarda da bulunması kuvvetle muhtemeldir. Bu nedenle özellikle Kahramanmaraş, Gaziantep, Hatay, İçel ve Kayseri ağızlarında ünlü göçüşmesi bulunup bulunmadığı, bulunuyorsa hangi şartlar altında meydana geldiği araştırılmalıdır. Bu türden araştırmaların hem Anadolu'daki Türk boylarının yerleşim alanları ve birbirleriyle ilişkileri hem de Anadolu ağız coğrafyası açılarından açısından önemli veriler ortaya koyacağı kanısındayız.
KAYNAKLAR
Caferoğlu, Ahmet (1955), "Anadolu Ağızlarındaki Metathese Gelişmesi," TDAY-Belleten 1955, Ankara: TDK, s.1-7.
Eren, Hasan (1953), "Türk Dillerinde Metathese," TDAY-Belleten 1953, s.161-180.
Korkmaz, Zeynep (1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK.
Özmen, Mehmet (Yayınlanacak), "-IcIAUcU Ekinin Gelecek Zaman Eki Olarak Kullanılması Üzerine," Bir.
Topaloğlu Ahmet (l989), Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ötüken.
Yıldırım, Faruk (1997), "XIX. Yüzyılda Çukurova'nın Etnik Yapısı Üzerine Bazı Tespitler," Bütün Yönleriyle Ziya Paşa ve Çukurova Sempozyumuma, sunulan bildiri. Adana, 8 Mart 1997.
