TUVA TÜRKÇESÎNDEKÎ ÜNLÜ UZUNLUKLARINA DAİR
About Long Vowels in Tuvan

Vildan KOÇOĞLU- GÜNDOĞDU*

Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies,
Cilt: X, Sayı 1, Sayfa: 73-80, İZMİR 2010.

ÖZET

Tuva Türkçesinde uzun ünlüler imlada iki ünlünün yanyana yazılmasıyla
gösterilir. Tuvacada tartışmalı olan birkaç kelimenin dışında aslî uzunlukların
normal ünlülere dönüştüğü, var olan uzunlukların ise büzülmeler (contraction)
sonucu oluşan ikincil uzunluklar olduğu araştırmacılar tarafından yaygın olan
görüştür. Burada Tuva Türkçesindeki ünlü uzunlukları üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Tuva Türkçesi, uzun ünlü, ikincil uzunluklar.

ABSTRACT

The long vowels in Tuvan are shown in form of writing two vowels side by
side. In Tuvan, apart from a few controversial words, original vocal lengths are
transformed into normal vocals, otherwise lengths of vowels are secondary formed
as a result of contractions. This opinion is widespread among researchers. This
article will focus the long vowels in Tuvan.

Key Words: Tuvan Turkish, long vowel, secondary long vowels.

0. Giriş

Tuva Türkçesi, ünlü sistemi bakımından bir fonemin kısa, uzun ve gırtlaksı (faringal) şekillerini
taşımasıyla farklılık taşır. Gırtlaksı ünlüler, Tuva edebî dilinde yazıda sadece dokuz kelimede
gösterilmektedir. Oysa, K.A. Biçeldey’in yapmış olduğu çalışma sonucu Tuvacada 19 bin gırtlaksı ünlü
taşıyan söz tespit edilmiştir¹.

Kısa, uzun ve gırtlaksı ünlüler dışında A.A. Pal’mbah yarı uzun ünlülerden de bahseder. Bu
ünlüler kısa ve uzun arasındadır ve vurgusuz olan hecelerde kısa ünlülere daha yakın telaffuz
edilmektedir. Ayrıca Pal’mbah faringal ünlüleri de yarı uzun ünlüler olarak değerlendirmiştir
(PAL’MBAH 1955, 175-181).

1.    Tuvacada Aslî Uzunluklar

Sistemli olarak Yakut, Türkmen ve Halaç lehçesinde korunan aslî uzun ünlülere diğer lehçe ve
ağızlarında kısıtlı da olsa örneklerine rastlanmaktadır.² Tuvacada ise çok az sayıda aslî uzun ünlülerin
korunduğu kelimelerin varlığı üzerinde araştırmacıların farklı görüşleri bulunmaktadır.

F.G.İshakov ve A.A. Pal’mbah gramerlerinde düün “dün” kelimesinin aslî uzun ünlü taşıdığını
belirtmişlerdir. K. A. Biçeldey, kuura-³ “kurumak”, daadıla- “tadını almak”, eer- “havlamak” gibi
sözleri vermiştir. M.D. Dorju “Bay-Tayginskiy govor v sisteme dialektov Tuvinskogo yazıka” (Tuvacanın
Bay-Tayga Ağzı) adlı çalışmasında bu ağızdaki uzunlukları birincil uzunluklar olarak değil, söylenişteki
özellikler olarak değerlendirmiştir. Ancak İ.V. Kormuşin Tuvacanın Bay-Tayga ağzında birincil
uzunlukların bulunduğunu söylemiş ve şu örnekleri vermiştir: (SAAYA 2005, 92)

a:k “ak, beyaz” (Tuva edebî dilinde aK /ak/ )

e:r “erkek” (ep /er/ )

dö:rt “dört” (gepT /dört/)

ü:ş he:m “üç nehir” (Ym xeM /üş hem/)

çe:rge “yere, yerde”(nepre /çerge/)

B.İ. Tataritsev’e göre de Tuvacadaki uzunluklar ikincil uzunluklardır.

2.    Tuvacada İkincil Uzunluklar

Yukarıda bahsettiğimiz üzere yaygın olan görüş Tuvacadaki uzunlukların ikincil uzunluklar
olduğudur. Bu uzunluklar en fazla, iki ünlü arasında kalan ünsüzlerin büzülmesiyle oluşmaktadır. Bunun
dışında, vurgu (özellikle Rusça alıntı kelimelerde) ve bazı birleşmeler de ikincil uzunluklara neden
olmaktadır. Aşağıda bunlar üzerinde durulacaktır.

2.1.Tuvaca Kelimelerde Büzülme (Contraction) Sonucu Oluşan Uzunluklar

VCV şeklindeki kelimelerde büzülme dolayısıyla ikincil uzunlukların oluşması durumu pek çok
lehçede karşılaşılan durumdur. Ancak Tuvacada bu durumun daha yaygın olduğunu ve bu oluşum
sürecinin hala günümüzde devam ettiğini görmekteyiz. Büzülme sonucu oluşan uzunlukları şu alt
başlıklar altında görelim:

2.1.1.Kelime bünyesinde oluşan büzülmeler

²    Diğer lehçelerdeki uzunluklarla ilgili bilgi için bk. Gülsüm Killi, Hakas Türkçesindeki Ünlü Uzunlukları ve Oluşma Şartları
Üzerine, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi C.1, S. 1, Kasım 2004, ss.42-54; Cıldız Alimova, Kırgız Türkçesinde Aslî Ünlü
Uzunlukları, Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları Dergisi, V. 2, 2007; Ercan Alkaya, Sibirya Tatar Türkçesindeki Uzun
Ünlüler Üzerine Bir Değerlendirme, Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları Dergisi, V. 3-4, 2008.

³    Saaya O. M. “K voprosu o naliçii perviçnıh dolgix glasnıh v Tuvinskom yazıke” (Tuvacada birincil uzun ünlülerin varlığı
sorunu) adlı makalesinde bunları değerlendirmiş ve düün kelimesindeki uzunluğun birincil olmadığını ve bu kelimenin iki
sözün birleşmesiyle oluştuğunu belirtmiştir: düün <düü xün şeklinde geliştiğini söyler. kuura- fiilindeki uzunluğu ise kabul
etmekle birlikte fiilin kökünün kuu “boz” şeklinde düşünür ve kuura- “güneşte renginin solması” anlamının bu kökle ilgili
olduğunu belirtir.

■ VqV> VV

Tuva Türkçesinde iki vokal arasında kalan q sesinin büzülmesiyle de uzun ünlülerin oluştuğu
bilinmektedir. Araştırmacılara göre m, n, g ve -g- sesinin büzülmesiyle oluşan bu nazal uzun ünlülerin
fonem değerinin olup olmaması tartışmalıdır. Pal’mbah bu ünlülerin bir fonem değeri taşımadığını ileri
sürer.

VgV > VV şeklinden gelişen uzun ünlüler için şu örnekleri verebiliriz:

^p /de:r/ (<tegir ) “gökyüzü; Tanrı” (ESTY II, 330)
naa /ça:/ (< yagı ) “yeni”
naaK /ça:k/ (<yagak ) “yanak”
ceeK /se:k/ (<sigek) “sinek”

C00K /sö:k/ (<sügük) “kemik”

naacKaaH /ça:ska:n/² (< yalaguz) (ÖLMEZ 2007, 105) “yalnız, tek”
chhp /si:r/ (<sigir) “sinir” (ED. 841)

M^^c /me:s/ (< begiz) (ED 352) “güneş gören taraf”

■ VnV> VV

M^^ /me:/ (< beni) (ED 348); (Tof., Krg., Alt. mee, Esk. Uyg. meni) (ESTY IV, 223); Hak. mi:
(KİLLİ 2004, 46) “beyin”

2.1.2. Ekleşme durumunda oluşan büzülmeler

Tuva Türkçesindeki uzunluklar sadece kelime köklerinde meydana gelmez. Ekleşme sırasında da
yine iki ünlü arasında kalan ünsüzlerin büzülmesi sonucu ikincil uzunluklar oluşur.

2.1.2.1. -g/-k ile biten kelime + V ile başlayan ek

Son sesi -g, -k, olan kelimede, ünlü ile başlayan ek aldığında büzülmeye dayalı ikincil uzunluklar

oluşur.

geM,^ <demdek+i (geMgeK “işaret, belirti”)

HaH^aaHfla <çaylag+ın+da (çaylag “yazlık mesken)

Kbigbibi <kıdıg+ı (kıdıg “kıyı”)

-m, -l, -r sesleriyle biten kelimenin ünlüyle başlayan bir ek alması sonuncunda oluşan ikincil
uzunluklar ise düzenli değildir.

6oop < bol-ur (bol- “olmak”) (hem bolur hem de boor şeklinde kullanılmaktadır)

6oon < bol-up (bol- “olmak”) (ikili şekillerde kullanılabilmektedir)

Keep <kel-ir (kel- “gelmek”) (ikili şekillerde kullanılabilmektedir)

Keen <kel-ip (kel- “gelmek”) (ikili şekillerde kullanılabilmektedir)

Keepre <kör-ürge (kör- “bakmak”)

xeen <höm-üp (xöm- “gömmek”) (SAAYA 2004, 332)

Ayrıca VpV>VbV>VvV>VV şekliyle de düzenli olmamakla birlikte karşılaşılmaktadır:
şaap < şavıp< şabıp<şapıp (şap- “vurmak, saldırmak”)

Son sesi -r ile biten tespit ettiğimiz şu fiillerde ünlü ile başlayan bir ekin gelmesi durumunda
değil, -Vr geniş zaman eki ve bu ekle oluşan diğer birleşik eklerin gelmesi durumunda ikincil uzunluğun
oluştuğunu görmekteyiz. Örneğin 6ap- (bar- “gitmek”) fiili geniş zaman eki aldığında 6apbip yanında
6aap (<bar-ır) şeklinde de olabilirken -Ip zarf-fiil eki aldığında 6aan (baap) şeklinde kullanılmamakta
hem imlada hem de telaffuzda 6apbin olarak kullanılmaktadır. Aşağıda bu durumu örnekleyen birkaç
şekil verelim:

nege 6^^p^e <çet-e ber-irge (çede ber- “ulaşmak, gitmek; gelmek”)

6h^hh öepun <biji-y ber-ip (bijiy ber- “yazıvermek”) (beep şeklinde kullanılmamaktadır)
khho KeepYHre bmaK MeH <kör-ür-ün-ge (sinema izlemeyi severim)

xeM KHflHHHga ynyr HaamTap KepYn TypraH MeH <kör-üp (nehir kıyısında büyük ağaçlar
gördüm)

ınaar barıksaar men <bar-ıksa-ar (oraya gitmek isterim)

2.I.2.2. -V ile biten kelime + -g/-k ile başlayan ek

Ünlü ile biten bir kelimeye g- ile başlayan ek geldiğinde (-gA, -gAlA, -gAn, -gAş, -gl, -glje vb.)
iki ünlü arasında kalan -g-’nin büzülmesiyle uzunluk oluşur. Bu durumun genelde düzenli olmasının yanı
sıra ikili ve uzunluğa dönüşmeyen şekiller de mevcuttur.

anflbibi <aldı+gı (aldı “alt, aşağı”)

öypyHgaa xyh <burun+da+gı hün “üç gün önce”

KH*^^ ~ KH^nre <kiji+ge (kiji “kişi, insan”) (iki şekil de kullanılmaktadır)

nopaam <çoru-gaş (çoru- “yürümek, gitmek”)

öannaam <bagla-gaş (baglaaş “atın bağlandığı direk”)

xopagaaH <horada-gan (xorada- “sinirlenmek”)

xeepeeö <hööre-gey (hööre- “sohbet etmek”)

KHHp- <*ki-gür- (kiir- “dahil etmek”) (ESTY III, 155)

Bunların yanısıra, - -gIr eki ve fiilin tekrar tekrar yapıldığını bildiren -gIlA- eki ünlü ile sonlanan
bir kelimeye eklendiğinde aynı koşullarda oluşması gereken uzunluğun oluşmadığı görülmektedir.

ÖH^Hrn^eeH <biji-gile-gen (bijigile- “sürekli olarak yazmak”)

xanbirbi.na- <halı-gıla- (halı- “saldırırcasına koşmak”) (ATLD 1980, 165)

çıdıgır “alçak” (ATLD 1980)

2.2. Alıntı kelimelerde oluşan uzunluklar

2.2.1.Moğolca alıntılarda

Tuvalar, en başta coğrafi yakınlık ve tarihi olayların etkisiyle diyebileceğimiz nedenlerle
Moğolcadan pek kelime almıştır.

Tuva Türkçesindeki Moğolca alıntılara ilk dikkati çeken N.F. Katanov³ olmuştur. Sonra bu konu
daha detaylı olarak B.İ. Tatarintsev⁴ tarafından 1976’da ele alınmış, 1980’de ise Rassadin’in⁵
çalışmasında yerini bulmuştur (KHABTAGAEVA 2004, 191). Yakın zamanda Bayarma Khabtagaeva⁶
tarafından yapılan çalışmada ise Tuvacadaki 1500 Moğolca alıntı kelime fonetik, morfolojik, etimolojik
açılardan incelenmiştir.

Moğolcadaki uzun ünlülerin de Tuvacadaki gibi VCV > VV şeklinde iki ünlü arasındaki ünsüzün
büzülmesi sonucu oluştuğu bilinmektedir. Dolayısıyla Tuvacada bulunan Moğolca alıntı kelimelerdeki
uzunlukları değerlendirirken bu uzunluğun ne zaman gerçekleştiği de dikkat edilmesi gereken husustur.
Yani uzun ünlülü alıntılarda durum şöyle olabilir:

a.    Moğ. VCV> VV ^ Tuv. VV

b.    Moğ. VCV ^ Tuv. VV

c.    Moğ. VCV ^ Tuv. VCV

Tuv. kejee ^ LM keçegü, Khalha xecüü, Buryat xesüü, Oirat ketsüü (KHABTAGAEVA 2004,
193) “gayretli, çalışkan”.

Tuv. ayııl ^ LM. ayığul, Khalkha, Buryat, Oirat ayuul (KHABTAGAEVA 2004, 193) “tehlike”.

Tuv. şuut ^ Kl. Mo. siğud Mo. şuud (LESSİNG 2003, 1085) “tamamiyle”.

Tuv. yadıı ^ Halh. yaduu (ÖLMEZ 2007) “fakir”.

Tuv. boodal ^Kl. Mo. boğudal, Mo. boodol (LESSİNG 2003, 178) “

Tuv. doktaal ^ Kl. Mo. toğtağal, Mo. togtool (LESSİNG 2003, 1258) “karar”.

Tuv. sööl ^ Kl. Mo. segül, Mo. süül (LESSİNG 2003, ) “son”.

Tuv. xöör ^ P-Mong. kegür, Mong. xüür (TATARİNTSEV 1976, 67) “mezar”.

Aşağıdaki şu örneklerde ise Moğolcada VCV yapısının korunduğu ama Tuvacadaki bu alıntıların
VCV > VV şekline dönüştüğü görülmektedir.

Tuv. uulza⁷ “nakış, işleme”^ LM ugalza, Khalkha ugalj, Buryat ugalza, Oirat ugulza
(KHABTAGAEVA 2004, 193)

Tuv. huu “oran”^ LM qubi, Khalkha xuw, Buryat xubi (KHABTAGAEVA 2004, 193)

Tuv. huuq “kova”^ P.-Mong. xobing, xubing, Mong. xubin(g) (Tatarintsev 1976, 71); Mo.
xuvin “kova” (LESSİNG 2003, 1509)

Yukarıdaki durumun tersine Moğolcada uzun ünlüye dönüşen yapının Tuvacada korunduğu
şekillerle de karşılaşılabilir. Tatarintsev’e göre eski Moğol yazı dilinde bulunan ve VgV yapısının Tuvaca
söz varlığında az da olsa korunmasının nedeni, eski Moğol yazısını okuyabilenlerin kelimeyi yazıldığı
şekilde okuyup dilde bu şekilde kalmasını sağlamalarıdır.

Tuv. kejigün “üye” ^ P.-Mong. gesigün, Mong. geşüün~gişüün, Bur. geşüün, Kalm. geşün
(ESTY III, 134).

2.2.2.Rusça alıntılarda

Tuva Türkçesindeki Rusça alıntılar Moğolcadan sonra dikkate değer niceliktedir. Tatarintsev,
Tuvacaya 3 bini aşkın Rusça kelimenin geçtiğini söyler (TÇK, 72). Günümüz Tuva Türkçesi konuşan
halk her ne kadar arı Tuvaca konuşmaya çalışsalar da iki dillilik özellikle şehir merkezinde daha çok
hissedildiğinden şehirlerdeki nüfus konuşmalarında Rusça kelimeleri daha sık kullanmaktadırlar. Bu da
Rusça kelimelerin Tuvacaya girmesini hızlandıran bir etken olarak kabul edilebilir.

Rusça alıntıların bazıları imlada bazıları ise telaffuzda Tuvacanın ses yapısına uydurulmaktadır.
Örneğin Tuvacada iki veya daha fazla ünsüz yanyana bulunmadığından mutlaka bir ünlü eklenir.

şkola /ışko:la/ (telaffuzda)

student+ler /studenti+ler/ (imla ve talaffuzda)

Rusça kelimelerde vurgunun bulunduğu ünlü ise Tuvacada uzun telaffuz edilir.

Tuv. agmaar ^ Ru. ambar (imla ve telaffuzda) (TRS 1968, 63)

Tuv. xöpeen ^ Ru. kopna (imla ve telaffuzda) (SAYAA 2004, 334) (TRS, 492)

Tuv. park /pa:rık/ ^ Ru. park (telaffuzda) (TATARİNTSEV 1974, 91)

Sonuç

Araştırmacıların pek çoğunun ortak görüşü, Tuvacada aslî uzunluğun bulunmadığı yönündedir.
Ancak bu Tuvacanın ağızlarında da bunların korunmadığı anlamına gelmez. Bunun dışında genel olarak
Tuva Türkçesindeki iki ünlü arasındaki ünsüzün büzülmesi, erimesi sonucu oluşan ikincil uzunlukların
oldukça yaygın olduğu ve alıntı kelimeleri de Tuvacanın kendi ses yapısına göre algılayıp kullandığı
ortadadır. Yukarıda ikincil uzunlukların oluşum koşullarını incelerken tespit ettiğimiz bazı istisnaların
sebebini henüz açıklayamadık. Örneğin, hüürek “kürek” (Yak. kurteh, Türkm. körök, Kırg. kürök)
kelimesindeki uzunluk, çügürük (Yak. süürük) kelimesinde -g- nin korunması, gibi durumların
açıklanmaya ihtiyacı vardır.

Kaynaklar

ö ARIKOĞLU Ekrem, Örnekli Hakasça-Türkçe sözlük, Ankara 2005

ö BİÇELDEY K. A., “Nazalizovannıye glasnıye sovremennogo Tuvinskogo yazıka”,
İssledovaniye zvukovıh sistem sibirskih yazıkov, Novosibirsk 1979, 29-34.

ö DORJU M.D. Bay-Tayginskiy govor v sisteme dialektov Tuvinskogo yazıka, Kızıl 2002.

ö İSHAKOV F. G. “Dolgie glasnie v Tyurkskih yazıkah”, İssledovaniya po sravnitel’noy
grammatike Tyurkskix yazıkov-fonetika, Moskva 1955, 160-174.

ö KHABTAGAEVA B. “Long vowels in Mongolic loanwords in Tuvan”, Turkic Languages 8,
2004, 191-197.

ö KHABTAGAEVA B. “The intensity of Mongolian influence in the Tuvan language”, Acta
Orientalia Academiae Scientiarum Hung. Volume 59 (1), 2006, 85-94.

ö KîLLî G. “Hakas Türkçesindeki Ünlü Uzunlukları ve Oluşma Şartları Üzerine”, Modern
Türklük Araştırmaları Dergisi C.1, S. 1, 2004, s .42-54.

ö LESSîNG F. D. (Çeviren: Günay Karaağaç). Moğolca-Türkçe sözlük 1-2, Türk Dil Kurumu
yayınlar, Ankara 2003.

ö NUGTEREN H., ROSS, M.. “Prolegomena to the classification of Western Yugur”, Turcologica
60, Harrasowitz Verlag, 2006, 99-130

ö ÖLMEZ M. Tuvacanın sözvarlığı, Harrasowitz Verlag, Wiesbadan 2007.

ö PAL’MBAH A. A. “Dolgie i poludolgie glasrnye Tuvinskogo yazıka”, İssledovaniya po
sravnitel’noy grammatike Tyurkskix yazıkov-fonetika, Moskva 1955, 175-181.

ö SAYAA O. M. Dolgie glasnıe Tuvinskogo yazıka v sravnenii s Tyurkskimi yazıkami Yujnoy
Sibiri i mongolskimi, Dis. Kan. Filol. Nauk, Novosibirsk 2005.

ö SAYAA O.M. “K voprosu o dolgih glasrnh v tuvinskom yazıke”, Uçenie Zapiski XX, Kızıl
2004, 330-338.

ö SAYAA O. M. “K voprosu o naliçii perviçmh dolgix glasmh v Tuvinskom yazıke”, Ejegodnik-
İsat, Abakan 2005, 90-92.

ö SALZINMAA SAT, Ş. Ç.. (=ATLD) Amgı Tıva literaturlug dıl, Kızıl 1980.

ö TATARîNTSEV B. î. (=ESTY) Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka I, II, III, IV,

Novosibirsk.

ö TATARîNTSEV B. î. Mongolskoe yazıkovoe vliyanie na tuvinskuyu leksiku, Kızıl 1976.

ö TATARÎNTSEV B.î.. “O proishojdenii nazalizovanmh glasmh v Tuvinskom i drugix Tyurkskih
Yazıkah”, Gumanitarnıye İssledovaniya v Tuve, Moskva 2001, 13-22.

ö TENÎŞEV E. R. (=TRS) Tuvinsko-Russkiy slovar’, Moskva 1968.

80

1

Ayrıntılı bilgi için bk. K.A. Biçeldey, Faringalizatsiya v Tuvinskom Yazıke (Tuvacada Faringalizasyon), Kızıl 1999.

2

   Tuva Türkçesinde ET. yalaguz kelimesiyle ilgili olabileceği düşünülen çaaskan şekli yanında çaygıs “bir, tek” kelimesi de
bulunmaktadır.

3

   N.F. Katanov, Opıt issledovaniya urjanhayskogo yazıka s ukazaniem glavneysih rodstvennıh otnoşeniy ego k drugim yazıkam
tyurkskogo kornya, Kazan 1903.

4

   B. İ. Tatarintsev, Mongolskoe yazıkovoe vliyanie na tuvinskuyu leksiku, Kızıl 1976.

5

   V. İ. Rassadin, Mongolo-buryatskie zaimstvovaniya v sibirskih tyurkskih yazıkah, Moskva 1980.

6

   Bayarma Khabtagaeva, Mongolic Elements in Tuvan, Harrasowitz Verlag, 2009.

7

   Bu kelime için uzunluğa dönüşme süreci hala tamamlanmamıştır diyebiliriz. Hem sözlüklerde hem de güncel metinlerde hala
ugulza ve uulza şekilleri dönüşümlü olarak kullanılmaktadır. Hatta kullanım sıklığı bakımından ugulza şekli ağır basmaktadır.
TRS s. 441’de uulza madde başı için bk. ugulza şekilde verilir. TRS 443’te ugulza, ugulzalaar, ugulzaladır, ugulzalançak,
ugulzalıg madde başları bulunmaktadır.